Jongeren op de vlucht verloren veel, maar niet hun potentieel

Weg vinden in de samenleving

Jonge vluchtelingen die alleen in ons land aankomen, zijn kinderen met unieke verhalen en perspectieven. Ze willen en kunnen hun leven actief vormgeven. Sociale professionals spelen een sleutelrol in het creëren van een context die hen mondig maakt en hun ervaring vermenselijkt. Ze zorgen voor een omgeving die maakt dat de stem van deze jongeren gehoord en gerespecteerd wordt. En waardoor ze hun eigen weg kunnen vinden in de samenleving.

‘Jonge vluchtelingen zijn in staat om hun leven actief vorm te geven.’

Hoe worden jonge vluchtelingen ondersteund, erkend en gewaardeerd? Om dit te begrijpen, trok ik naar een kleinschalig opvangcentrum voor niet-begeleide minderjarige vluchtelingen in Vlaanderen. Meer dan anderhalf jaar lang nam ik deel aan het dagelijkse leven van de kinderen.

Ik hield uitgebreide interviews en gesprekken met minderjarigen uit Afghanistan, Guinee, Somalië en Syrië. Het ging om twaalf jongens en één meisje, tussen elf en achttien jaar. Daarnaast sprak ik met personeel, vrijwilligers en voogden verbonden aan het centrum.Het onderzoek vond plaats binnen het Europees Trainingsnetwerk ‘Solidarity In Diversity’ (SOLiDi).

Verloren kindertijd

“Ik verloor mijn kindertijd de dag dat ik Afghanistan verliet. Ik weet al heel lang niet meer hoe het voelt om een kind te zijn”, vertelt Ali me.De namen in dit artikel zijn geanonimiseerd. De jongeren kozen zelf hun pseudoniem.Zes jaar geleden begon hij aan zijn reis naar Europa. Hij was toen tien jaar oud.

Net als veel andere niet-begeleide minderjarige vluchtelingen draagt Ali de zware last van een verloren, zo niet gestolen, kindertijd. Hun zware migratietraject en gevecht om asiel, zorgt voor een versnelde en beladen overgang naar volwassenheid. Ondanks hun jonge leeftijd zou je hierdoor soms bijna vergeten dat het kinderen zijn.

Veel van deze jongeren zijn veerkrachtig en vastberaden. Ze geven net zo goed hun migratietraject vorm als dat het hen zelf vormt. Toch schuilen er onder deze eigenschappen vaak ervaringen van trauma, depressie, strijd en soms regelrechte ontmenselijking.

Dat sijpelt bijvoorbeeld door in de getuigenis van Farah. Hij vluchtte voor de Taliban, die zijn ouders vermoordden, en beschrijft hoe hij overleefde tijdens zijn reis: “We werden alleen achtergelaten, in de ijskoude jungle. Drie dagen lang moesten we bladeren eten om de honger te stillen.”

Kinderen met een naam

Niet-begeleide minderjarige vluchtelingen willen gezien worden als gewone kinderen. Uit de gesprekken blijkt dat ze zich gewaardeerd voelden wanneer hulpverleners hun behoeften, meningen en verhalen erkennen. Erkenning zorgt voor de vermenselijking van hun ervaringen.

‘Ik werd bij mijn kamer- en bednummer genoemd. Dat is niet goed.’

Soms gaat het zelfs om iets schijnbaar vanzelfsprekends als het erkennen van hun naam. “Hier heb ik een naam. Mijn naam”, vertelt de Syrische Bassem over hoe hij het verblijf in het kleinschalig opvangcentrum beleeft. Dat liep helemaal anders in het grootschalige centrum waar hij eerst werd opgevangen. “Daar werd ik bij mijn kamer- en bednummer genoemd. Dat is niet goed. Ik had het daar moeilijk. Als ik daar was gebleven, was ik doodgegaan.”

Hun stem doet ertoe

Achter de namen schuilen jongeren met een eigen identiteit en stem. Jonge mensen met waardigheid en trots. Ze moeten de kans krijgen om zich te uiten. Deze kinderen, die dagen, maanden of soms zelfs jaren over continenten heen hebben gereisd, kunnen dat ook.

‘Het is belangrijk om ook te luisteren welke weg zij willen inslaan.’

Om inclusieve, gelijkwaardige en veilige omgevingen voor hen te creëren is het belangrijk om niet alleen voor hen te beslissen, maar ook te luisteren naar welke weg zij willen inslaan, zegt een begeleider. Dit betekent ook met hen meedenken en niet alleen namens hen denken. Zo is het belangrijk om hen te betrekken via zinvol en op maat gemaakt overleg. Deze aanpak vereist tijd, moeite, beschikbaarheid van medewerkers en vooral bewuste aandacht.

Professionals kunnen actief de inbreng van deze jongeren stimuleren. Of zoals een van de begeleiders het mooi samenvat: “Het is hun recht om hun stem te laten horen en het is onze plicht om niet alleen te horen wat ze zeggen, maar ook om te luisteren.” Dit maakt deze jongeren niet alleen mondiger, het laat ook hun stem weerklinken daar waar ze vaak genegeerd of het zwijgen opgelegd worden.

Betrekken bij kleine en grote dingen

De jongeren betrekken kan op veel verschillende manieren. Soms gaat dat over zeer kleine dingen. Elke maandag is er bijvoorbeeld een vergadering in het opvangcentrum. Mike schetst hoe het eraan toe gaat: “Ik vind het leuk. We kunnen er praten over problemen. Wat is goed, wat is niet goed. We praten niet achter iemands rug om. We mogen ook kiezen wat we tijdens de week willen eten.”

‘We maakten hen als het ware een deel van de oplossing.’

Maar evenzeer gaat het over belangrijkere zaken. Nicolai vertelt bijvoorbeeld hoe hij na een ernstig conflict met enkele begeleiders en jongeren toch gevraagd werd om constructief bij te dragen aan een oplossing. “Ik maakte een grote fout: ik heb met iemand gevochten. Dat was echt niet oké”, erkent hij. “Het was een reden om me ergens anders heen te sturen, maar we hebben gepraat. Ik kreeg een nieuwe kans en kon blijven.”

Een van de professionals legt uit dat ze Nicolai en de andere jongeren wilden betrekken bij het vinden van een oplossing: “We vroegen hen echt om met ons samen te werken. We maakten hen als het ware een deel van de oplossing.”

Iets teruggeven aan de mensen om hen heen

Dat deze jonge vluchtelingen kwetsbaar zijn, maakt van hen geen passieve wezens. Ze verdienen het om benaderd te worden als actieve leden van hun gemeenschap, in plaats van enkel als passieve ontvangers van steun. “We zien dat ze talenten hebben”, zegt een begeleider. “Al weet ik niet of iedereen dat kan zien.”

Vrijwilligerswerk is bijvoorbeeld positief voor de ontwikkeling van jongeren. Het kan hen empoweren. “Het is goed dat ze vrijwilligerswerk doen”, zegt een voogd. “Ze zijn net als normale mensen die iets doen voor de mensen om hen heen.”

‘Ik ben goed in mensen helpen, maar wil meer doen.’

Toen een van de vrijwilligers van het centrum wat extra handen nodig had in de tuin, boden enkele jongens aan om te helpen. “Hij komt altijd met ons voetballen”, legt Mike uit. “Ik wilde hem ook helpen.” De begeleider die meeging vond het leuk om te zien: “Ze werkten, lachten, maakten grapjes. Op hun manier hadden ze allemaal hun rol. Dus ik denk dat deze jongeren kunnen bijdragen, maar we moeten ze daartoe wel de kans geven.”

Nooit genoeg

Wanneer Ali het heeft over hoe hij andere mensen helpt, geeft hij aan dat hij vindt dat zijn inspanningen niet volstaan. “Als ik iets doe, vind ik altijd dat het meer en beter moet zijn. Zelfs als ik mijn best doe of het perfect doe. Het is nooit genoeg.” Het is een geluid dat we ook bij Layali horen: “Ik ben goed in mensen helpen en iedereen zegt me dat ook, maar ik wil meer doen.”

Lees ook

Jongeren op de vlucht zitten vaak in overlevingsmodus

Een van de sociale professionals merkt terecht op dat de jonge vluchtelingen niet altijd de mentale ruimte hebben voor vrijwilligerswerk. “Maar als ze het doen, zijn ze op hun best.” Wanneer het wel mogelijk en haalbaar is, kunnen professionals een belangrijke rol spelen door het te faciliteren.

Professionals kunnen het bewustzijn over het belang van vrijwilligerswerk bij deze jongeren vergroten. Ze kunnen pleiten voor meer plekken en kansen in de nabije omgeving waar de jongeren een handje kunnen toesteken.

Ze kunnen de jongeren ook de weg wijzen naar bestaande vrijwilligersplatforms en uitleg geven over het aanmeldingsproces en de vereisten. De jongeren een figuurlijk schouderklopje geven voor hun inspanningen moedigt hen aan. Het geeft hun het gevoel dat ze erbij horen.

Een broodnodig inkomen genereren

De jongeren gaan vaak gebukt onder financiële verantwoordelijkheid voor hun familie in het thuisland. Studentenjobs zijn een manier om een broodnodig inkomen te genereren. Maar werken is uitdagend, omdat het de aandacht afleidt van school en integratie. En bovendien vergroot het de druk die op hun jonge schouders rust.

Maar een studentenjob, indien haalbaar, kan hen ook helpen om vaardigheden te ontwikkelen. Het versterkt hun sociale banden en gevoel van productiviteit. Het geeft de jongeren het gevoel dat ze erbij horen en normaal zijn, iets waar ze voortdurend naar streven. “Elke baas is blij met hen. Wist je dat?”, vertelt een professional.

‘Een studentenjob geeft de jongeren het gevoel dat ze erbij horen en normaal zijn.’

Majed werkt als student en vindt dat heel leuk. “Werken als student is een recht, net als school. Al mijn vrienden werken. De vrienden die ik maakte buiten het opvangcentrum en het voetbal, zijn allemaal mensen die ik op het werk heb ontmoet.”

Professionals kunnen deze jongeren, net als bij het vrijwilligerswerk, mee op weg helpen. Bijvoorbeeld door ze te helpen bij sollicitaties, het opstellen van een cv, functievereisten te verduidelijken en hen te wijzen op hun rechten en verantwoordelijkheden.

Dromen motiveren

Net als alle andere kinderen, hebben niet-begeleide minderjarigen dromen. Die dromen motiveren hen. Ze duiken op tussen de lijnen op in hun persoonlijke verhalen. Velen dromen ervan om hun beladen migratieverhaal succesvol af te ronden. Anderen hebben ambities die symbool staan voor veerkracht en hoop op een betere toekomst te midden van alle tegenslagen.

‘Ondanks de obstakels, kunnen sociale professionals plaats en ruimte creëren waar de jongeren zich kunnen ontwikkelen.’

“Als ik groot ben, wil ik rechter of advocaat worden. Ik wil andere kinderen helpen”, zegt Ronaldo bijvoorbeeld. Terwijl Zarif, die een talent heeft voor wielrennen, profrenner wil worden. “Hier in België doen ze dat. Mijn begeleider probeerde me in een club te krijgen, maar er was geen plaats, dus nu is hij op zoek naar een andere.”

Lees ook

'Begeleiders kunnen nooit echt begrijpen wat ik meegemaakt heb’

Uitdagingen die te maken hebben met asielstatus, mobiliteit, maatschappelijke kwetsbaarheid en integratieproblemen, liggen deze dromen vaak in de weg. Maar ondanks de obstakels, kunnen sociale professionals plaats en ruimte creëren waar deze jongeren zich kunnen ontwikkelen. Door hun de kans te bieden om zich te uiten, ambities te delen, vaardigheden te verbeteren, doelen na te streven en hun zelfvertrouwen te vergroten.

Ze bestaan wel degelijk, de professionals die geloven in het potentieel, de meningen en de dromen van deze jongeren. Die bereid zijn om net dat beetje meer te doen. Dat merkte ik in mijn onderzoek. Niet-begeleide minderjarige vluchtelingen hebben meer van zulke ondersteunende en authentieke figuren nodig.