Stoomboot in de jeugdhulp: ‘Wat ik hier zie blaast me van mijn sokken’

Ik maak u kapot

“Ik kom eraan om u te slaan. Ik maak u kapot”, zingt Niels Boutsen. De gitarist zit aan een oude piano in De Rotonda, deelwerking van De Wissel. Dat is een Leuvens opvang- en begeleidingscentrum voor meisjes tussen de 14 en 25 jaar.

‘Wie ben je en wat kom je hier doen? Ik begreep hun wantrouwen.’

Boutsen ziet hoe een gespannen situatie tussen twee jongeren escaleert en grijpt muzikaal in. Een van de meisjes schiet in de lach. Ze kwam er effectief aan om een huisgenote te slaan, maar Boutsens ijle stem houdt haar tegen. “Als je iets heel liefdevol zingt, op een zacht melodietje, worden zelfs bedreigingen mooi”, blikt hij terug. “Dat is de kracht van muziek. Ze verbindt, vervult en ontmijnt soms.”

Sinds oktober 2022 speelt Niels Boutsen, beter bekend als Stoomboot, elke woensdagavond muziek in het kloostergebouw van de Rotonda. Dat kwam hij overeen met directeur en vriend Luc Deneffe. Jarenlang besnuffelden ze het idee van een samenwerking, maar concreet werd het nooit. Het TRES kunstproject opende alsnog de deur. Boutsen engageerde zich als mens en muzikant. Of hoe hij het zelf verwoordt: “Als een vrij elektron.”

Open atelier

“Een open, muzikaal atelier: dat was ons oorspronkelijke plan”, begint hij. “Een avond per week zou ik me aanbieden in hun omgeving. Als experiment. Als uitnodiging om samen iets te creëren. Ik was benieuwd naar wat jongeren me zouden vertellen en wilde hun verhalen verwerken tot herkenbare, kwetsbare nummers.”

Eerst liep het stroef. Niemand kende Stoomboot, sommigen liepen in een wijde boog om hem heen. “Wie ben je en wat kom je hier doen?” vroegen de meisjes. “Ik begreep hun wantrouwen. Meisjes in de Rotonda botsen constant op hulpverleners die bepaalde doelen willen bereiken. En dan gooien ze plots, zonder veel uitleg, een muzikant binnen.”

“Nee, een gezellig Kumbaya-kampvuurverhaal was het eerst niet. Gelukkig heb ik geen last van megalomane verwachtingen. We zouden wel zien of er iets ontstond. Zonder tijdsdruk of concrete doelstelling, want zoiets doorkruist soms het creatieve proces.”

Vertrouwen

Zijn stem of pianogetokkel drong zich nooit op, al kon je er ook niet echt aan ontsnappen. “De piano staat in de centrale inkomhal van het gebouw, onderaan de trap. Iedereen passeert daar. Een strategisch interessante plek die me hielp om het vertrouwen van de meisjes te winnen. Dat ik elke woensdag op hetzelfde uur verscheen, hielp ook.”

‘Ik ben een facilitator: iemand die woorden en gevoel geeft aan het onhoorbare.’

“Na enkele weken begrepen ze dat ik geen hulpverlener, jeugdrechter of bezorgd familielid was, maar gewoon een ket die muziek wilde maken. Sommige meisjes vroegen me om een liedje te spelen of enkele zelfgekozen zinnen op melodie te zetten. Anderen hoorde ik wekenlang niet en legden me plots een confronterende, afgewerkte tekst voor. Iedereen ging anders om met mijn aanwezigheid.”

Boutsen ontpopte zich tot een vaste waarde. Dat het vertrouwen groeide, bewijzen de nummers die uit hun contacten voortvloeiden. “Elk meisje kan je op de een of andere manier terugvoeren naar een bepaalde strofe of nummer in zijn geheel. Het muzikale resultaat is een ontmoeting tussen wie zij zijn, wat ze me willen vertellen en hoe ik dat interpreteer.”

“Soms zeggen ze dat het mijn nummers zijn, maar dat klopt niet. Het zijn hun nummers, zonder hun input zat ik hier niet. Het is een co-creatief proces. Hoogstens ben ik een facilitator, iemand die woorden en gevoel geeft aan het onhoorbare, aan wat te lang onaangeroerd bleef. Maar minstens even vaak kiezen ze hun woorden helemaal zelf. Dan blijf ik er af.”

Gesloopt

De verhalen komen binnen. Woensdagavond laat voelt hij zich steevast gesloopt. “Als ik thuiskom, plof ik in de zetel neer naast mijn vrouw. In die vertrouwde cocon kan ik herademen en nieuwe plannen maken. Dat is van grote waarde, besef ik nu.”

‘Die meisjes zijn de helft zo oud als ik, maar torsen een dubbel zo zware rugzak.’

“Die meisjes zijn de helft zo oud als ik, maar torsen een dubbel zo zware rugzak. Velen hadden pech of misten op cruciale momenten hulp en steun. Zoiets bepaalt je en geeft ook vorm aan je heden en toekomst.”

“Ik dacht dat ik die wereld kende. Niet dus. Wat ik zie en hoor in de Rotonda blaast me telkens weer van mijn sokken. Een van de meisjes groeide op in hetzelfde dorp als ik. Onvoorstelbaar hoe je vlakbij elkaar woont en toch zulke verschillende levens leidt. In mijn leven is er voor elk probleem een oplossing. Bij mentale problemen bezoek ik een psycholoog. Als m’n peuter moeilijk doorslaapt, weet ik dat dit een voorbijgaande fase is.”

“Niet dat de gebraden kippen zomaar in mijn mond vliegen”, nuanceert hij. “Maar ik geniet de onbetaalbare luxe van een veilige, warme basis. Ik ben een witte, hoogopgeleide man. Mijn kind is gezond en mijn vrouw ziet me graag. Geen enkele tegenslag doet me fundamenteel daveren op mijn grondvesten. Dat privilege missen de meisjes.”

Vrijheid

“In de kern gaat het om vrijheid. Mijn hele leven draait rond wat ik, mijn partner en familie de moeite waard vinden. Ik zoek plezier en impact in mijn job en vrije tijd. Het is wat cru gezegd, maar de samenleving plooit zich naar mensen zoals ik. Of omgekeerd: ik zet de wereld naar mijn hand. Ik kan en mag dat doen, blijkbaar. Mensen moedigen me zelfs aan.”

‘Misschien is alles wat de jeugdhulp doet wel naast de kwestie, omdat je niet kan rekenen op die broodnodige open samenleving.’

“Aan het roer staan van je leven is niet vanzelfsprekend voor iedereen. In de Rotonda zijn jongeren niet vrij. Ze missen een veilige terugvalbasis of hefbomen om de wereld naar hun hand te zetten.”

“Het is zelfs andersom: de samenleving probeert hen in een vakje te duwen. Ofwel schikken ze zich naar de wensen van het systeem, ofwel drijven ze verder weg in de marge. Eigenlijk zegt de samenleving: dit is de norm en daar maak jij geen deel van uit. Herpak je of de deur blijft dicht.”

Paradox

“Hulpverleners voelen die druk ook. Zij zien de zware rugzak van die meisjes. Ze willen hen onvoorwaardelijk verwelkomen, ondanks alle complexiteit en moeilijkheden. Tegelijk is er de maatschappelijke vraag om hen opnieuw in te passen in een wereld die hen uitspuwde.”

“Voor mij is dat een paradox. Misschien is alles wat de jeugdhulp doet wel naast de kwestie, omdat je niet kan rekenen op die broodnodige open samenleving. Een plek die mensen aanvaardt zoals ze zijn. Maar je moet ook pragmatisch zijn. Je kan de samenleving niet zomaar veranderen. Bovendien raast de trein door. Er is geen tijd voor grote debatten. In die zin is het werk van hulpverleners doorslaggevend. Zelfs al proberen ze mensen koste wat kost opnieuw in een vakje te krijgen.”

(…)

als de muren konden praten
zegden ze ‘t zelfde als jij
het klopt dat je niet werd gehoord

we doen alles wat we kunnen
en proberen er te zijn
toch zijn we collectief ontspoord

(…)

Samen verdwijnen

“Ik kan en hoef niemand te redden, maar met mijn muziek probeer ik wel een verschil te maken. Er zijn momenten waarop we samen verdwijnen. Dan zijn er alleen woorden, melodie, de ingevingen van het moment. Maar soms botst het ook keihard. Onlangs trok ik een stekker uit om mijn keyboard aan te sluiten. Daarop viel de laptop van een van de meisjes uit. Woest was ze! Bij haar heb ik het verkorven.”

‘Je merkt hoe kleine gebeurtenissen de sfeer soms helemaal doen kantelen.’

“Je merkt hoe kleine gebeurtenissen de sfeer soms helemaal doen kantelen. Een goedbedoelde opmerking die verkeerd valt. Een fout begrepen blik of een stroomonderbreking. Voor wie op de toppen van zijn tenen loopt, is alles potentieel dynamiet. Dat maakt hun leven en traject onvoorspelbaar. Mijn tijd is een kabbelend beekje, die van hen een kolkende rivier.”

“Op een week kan alles veranderen. Je kan in het ziekenhuis liggen na een incident. De jeugdrechter kan je herplaatsen. Misschien verdroeg je alle regels niet meer en ben je weggelopen. Er zijn jongeren met wie ik een goede muzikale band opbouwde, maar die heel plots verdwenen om een van die redenen. Onvoorspelbaarheid is een van mijn muzikale parameters in de Rotonda.”

Koorddansen

“Ongelofelijk hoe hulpverleners met die moeilijke omstandigheden omgaan. Daar stond ik van te kijken. In hoofde van de meisjes gebeurt enorm veel. Soms kan je er geen touw aan vastknopen. Toch blijven hun begeleiders zien en doen wat nodig is: afstand laten, nabijheid bieden, begrenzen, enzovoort. Elk moment en elke jongere is anders. Het vraagt bewonderenswaardig veel inzet en kunde om telkens weer dat stapje terug te zetten en de oefening te maken: wat is helpend op dit moment?”

‘Er zit een onvoorwaardelijke warmte in de jeugdhulp en het sociaal werk.’

“Er zit een onvoorwaardelijke warmte in de jeugdhulp en het sociaal werk. Daar waar de samenleving bepaalde jongeren wegzet omdat ze ‘een beetje raar’ zijn, zien hulpverleners de context. Waarom stelt iemand lastig gedrag? Welke mens zit onder die ruwe schil?”

“Hulpverleners oordelen niet. Ze proberen jongeren aan boord te halen of te houden. In dat proces vangen ze mee de klappen op. Een goede hulpverlener balanceert tussen nauwe betrokkenheid en de eigen draagkracht respecteren. Het is koorddansen.”

Engagement

“Mijn muzikale rol bij de Rotonda wekte een groot sociaal engagement opnieuw tot leven. Dat had ik vroeger al, oorspronkelijk wilde ik muziektherapie studeren. Het werd uiteindelijk geschiedenis in de hoop iets van de wereld te begrijpen. Helaas, het grote plaatje snap ik nog steeds niet. De vraag bijvoorbeeld waarom het leven voor sommigen ‘a walk in the park’ is en voor anderen een hindernissenparcours. Pech? Verkeerd lotje getrokken?”

‘Misschien heb ik mijn roeping als hulpverlener gemist.’

“‘Gast, je had dit toch kunnen weten?’, verwijt ik mezelf soms. Waarom nu pas een concreet engagement? Ik zeg niet dat je altijd moet helpen, maar verlaat nu en dan je bubbel. Alsjeblieft. En kijk of je ergens een verschil kan maken. Wie te lang in zijn bubbel blijft, vergeet hoe bevoorrecht hij is.”

“Uitreiken naar een andere wereld is verfrissend. Het plaats dingen opnieuw in perspectief. En het is een oproep: jongens, er is veel werk, we mogen niet langer wachten.”

Frisse wind

“Misschien heb ik mijn roeping als hulpverlener gemist. Maar als vrij elektron krijg ik waarschijnlijk meer bewegingsruimte dan klassieke hulpverleners. Denk aan dat meisje dat op het punt stond om een huisgenoot te slaan. Toen werkte muziek wonderwel. Achteraf vertelden de begeleiders dat ze nooit op die manier zouden reageren. Daar zijn ze te veel hulpverlener voor. Ik ben dan weer te veel ongebonden muzikant om hulpverlener te zijn. Maar dat hoeft ook niet. We vullen elkaar aan.”

“Mijn werk draaide altijd rond mezelf en mijn publiek. In de Rotonda is mijn ego irrelevant. Ik connecteer niet met mezelf maar met de jongeren. Ik probeer hun verhaal te vatten en stel me dienstbaar op. Die connectie voelen en in nauwe afstemming omsmeden tot een eerlijk verhaal is met voorsprong het meest betekenisvolle wat ik al deed. Jammer genoeg ook het meest onzichtbare.”

Lees ook

Theatermaker Stefan Perceval: ‘Er moet een minister van dromen komen’

“Ondanks de kwetsbare verhalen wil ik niet beweren dat alles hier lastig en pijnlijk is. Je voelt ook humor en lichtvoetigheid. Het verraadt een flinke portie veerkracht bij de jongeren. Er is een zware rugzak, maar er is ook hoop. Als ik terugblik op de voorbije maanden denk ik: we hebben iets bereikt.”

“Muziek kan insiders en outsiders verbinden. Ik wil ergens een deur op een kier zetten, iets veranderen voor de meisjes en iets wakker maken in de samenleving. Zolang mijn werk zinvol is voor de Rotonda, doe ik voort.  We weten nog niet wat we met de nummers zullen doen. Het zijn hun nummers dus elke beslissing zal in samenspraak vallen. Maar echt, ik hoop dat ze een frisse wind laten waaien.”