‘Gezondheidswerkers moeten ook activisten zijn’

De kracht van wijkgezondheidswerkers

Gezondheid is een basisrecht. Toegang tot gezondheidszorg en een gezond leven zijn politieke keuzes. Daar zijn de gezondheidswerkers van de Filipijnse Council for Health and Development (CHD), een partner van de Belgische ngo Viva Salud, het over eens.

Katherine Berza, beter bekend als Kat, werkt al vijftien jaar bij CHD. Als beleidsmedewerkster en activiste is ze nauw betrokken bij het dagelijkse werk van wijkgezondheidswerkers, ook wel ‘community health workers’ genoemd.

‘Vandaag zijn er in de Filipijnen meer dan tienduizend vrijwillige gezondheidswerkers.’

“Wijkgebaseerde gezondheidsprogramma’s spreken me erg aan, omdat ze de interne kracht van buurten versterken”, zegt Kat in een interview met Viva Salud tijdens een bezoek aan België. “Sommige wijkgezondheidswerkers kunnen niet eens lezen of schrijven, maar ze hebben een groot hart en een sterke wil om betekenisvol werk te verrichten in hun buurt, zonder daar iets voor terug te verwachten.”

De eerste wijkgezondheidsprojecten in de Filipijnen starten in 1973 op de eilanden Luzon, Visayas en Mindanao. Geïnspireerd door de Chinese ‘dokters op blote voeten’ leiden drie nonnen mensen zonder medische achtergrond op tot wijkgezondheidswerkers. Zo wordt het grote tekort aan gezondheidsprofessionals op afgelegen plaatsen gecompenseerd.

Omwille van het grote succes kwamen er overal in de Filipijnen wijkgezondheidsprogramma’s. CHD is de koepel van al deze verschillende initiatieven. Vandaag lopen er meer dan zeventig programma’s en zijn er in de Filipijnen meer dan tienduizend vrijwillige gezondheidswerkers.

Wat doen wijkgezondheidswerkers?

De wijkgezondheidswerkers verlenen gezondheidszorg en zijn daardoor een belangrijk aanspreekpunt in hun wijk. Ze weten wat er leeft onder de mensen. Bovendien werken ze mee aan sociale programma’s die de samenhang tussen bewoners versterken. In het ideale scenario begeleidt één gezondheidswerker vijftien families. Zo blijft de zorg kwaliteitsvol.

De wijkgezondheidswerkers worden aangeduid door de buurtbewoners. Dat verleent hen een bepaalde geloofwaardigheid. Er wordt geen onderscheid gemaakt op basis van opleiding, religie of economische status.

‘Wijkgezondheidswerkers weten wat er leeft onder de mensen.’

Het zijn mensen met een sterk bewustzijn rond de tekorten aan gezondheidszorg in de Filipijnen. Ze zijn trots om bij te dragen aan het verkleinen van die tekorten en het welzijn van de buurtbewoners. De wijkgezondheidswerkers ontvangen geen salaris. Ze hebben een andere betalende job of werken in de informele economie. De bezoeken aan hun families gebeuren dus in hun vrije tijd.

Wijkgezondheidswerkers verlenen geen volledige medische consultaties maar werken preventief. Ze bieden eerste hulp en zorgen ervoor dat mensen medische hulp zoeken wanneer dat nodig is. Zo verergeren symptomen niet onnodig.

In de frontlinie

Kat herinnert zich nog levendig de eerste keer dat ze de wijkgezondheidswerkers aan het werk zag op het eiland Negros. Ze was enorm onder de indruk. “De wijkgezondheidswerkers waren erg ondernemend. Ze bouwden zelfs huisjes voor patiënten die in isolatie moesten of wiens symptomen vroegen om nauwe opvolging.”

Ze was ook verbaasd over het niveau van zorg die ze verleenden en de kennis waarover ze beschikten. “Ze wisten perfect naar waar ze zieke mensen moesten doorverwijzen. Ik ben ervan overtuigd dat hun werk veel levens redde, want op Negros is de afstand tot een ziekenhuis groot. De wijkgezondheidswerkers verdienen een enorm respect, want zij zijn degenen die zich in de frontlinie begeven.”

Terrorist

Werken als wijkgezondheidswerker is niet enkel rozengeur en manenschijn. De veiligheidssituatie van gezondheidswerkers en mensenrechtenactivisten in de Filipijnen gaat erop achteruit. Zo is het eiland Negros niet langer vrij toegangelijk voor CHD.

‘Iedere dag zijn we bezorgd over onze veiligheid.’

Kat vertelt hoe niet enkel teleurstelling en frustratie, maar ook bedreigingen deel uitmaken van het dagelijks leven van de gezondheidswerkers. “Iedere dag zijn we bezorgd over onze veiligheid, de veiligheid van onze families en die van de organisaties en buurten waarin we werken.”

De Filipijnse overheid maakt veelvuldig gebruik van ‘red-tagging’: een techniek waarbij iedereen die zich uitspreekt tegen de overheid als terrorist wordt beschouwd, omdat ze lid zouden zijn van de communistische partij of de gewapende New People’s Army.

Gecriminaliseerd voor woorden

Tinay Palabay, secretatis-generaal van de Filipijnse mensenrechtenorganisatie Karapatan, ook een partner van Viva Salud, vertelt hoe de techniek van ‘red-tagging’ een zeer brede groep van mensen treft. “Van tv-figuren tot mensen die een schoonheidswedstrijd wonnen. Zelfs priesters en journalisten zijn slachtoffer. Personen die er niet noodzakelijk een progressieve overtuiging op nahouden, maar enkel kritiek uiten op het beleid. Het is ongelooflijk dat mensen worden gecriminaliseerd voor woorden.”

Wanneer iemand wordt ‘gered-tagged’ krijgt deze persoon vaak valse beschuldigingen zoals moord aan het been. De politie verstopt dan soms ‘bewijsmateriaal’ in het huis van die persoon of betaalt mensen voor een valse getuigenis. Mary Lawlor, een speciale rapporteur van de Verenigde Naties, noemde deze tactiek een doodsbedreiging omdat mensen met een ‘tag’ vaak worden vermoord.

‘Ik eet bedreigingen als ontbijt, lunch en avondmaal. En soms ook als tussendoortje.’

Ook Tinay Palabay zelf krijgt regelmatig te maken met repressie. “De laatste zeven jaar zijn echt moeilijk geweest. Ik eet bedreigingen als ontbijt, lunch en avondmaal. En soms ook als tussendoortje. Ze worden steeds erger. Mijn veiligheid en die van mijn familie zijn in gevaar.”

Er lopen verschillende valse beschuldigingen tegen Tinay, vertelt ze. “Als ik word veroordeeld, moet ik zeker zes jaar de gevangenis in. Het is een tactiek van de Filipijnse overheid om onze organisatie het zwijgen op te leggen. De afgelopen zeven jaar werden er op deze manier achthonderd onschuldige Filipino’s opgesloten in de overbevolkte gevangenissen.”

Verdachte beroepskeuze

Kat vertelt over Rose Sancelan, die dokter was op Negros, en voormalig collega Zara Alvarez. Allebei werden ze vermoord.

’42 gezondheidswerkers werden gearresteerd tijdens een training voor eerstehulpverlening.’

Onlangs werd ook Naty Castro, een andere dokter, illegaal gearresteerd. Ze werd al tientallen jaren ‘gered-tagged’ en werd valselijk beschuldigd van moord en ontvoering. Gelukkig werd ze na twee maanden en heel wat lokale en internationale solidariteitsacties vrijgelaten.

Naty Castro is een van de dokters die al het langst aan het werk is bij CHD. Vanaf het moment dat ze afstudeerde, ging ze aan het werk bij de Lumad, een inheemse gemeenschap. Ze kwam van een prestigieuze Filipijnse universiteit, waardoor haar beroepskeuze als verdacht werd beschouwd door de overheid.

Internationale solidariteit

Naty Castro is niet alleen. In 2010 werden 42 gezondheidswerkers van CHD gearresteerd tijdens een training voor eerstehulpverlening. De Filipijnse militairen beschuldigden hen ervan bommen te maken en verstopten zogenaamd bewijsmateriaal op de plek van de training. De gezondheidswerkers werden pas na tien maanden weer vrijgelaten.

Internationale solidariteit was essentieel in dit verhaal. Kat vertelt hoe een medewerker van de president zuchtte bij de vele brieven die dagelijks binnenkwamen op het paleis om de vrijlating te eisen. Maar ook al werden de gezondheidswerkers vrijgelaten, tot op vandaag is nog steeds niet erkend dat het bewijsmateriaal vals was en blijven de beschuldigers ongestraft.

Sociale determinanten van gezondheid

De rechten van gezondheidswerkers en -activisten in de Filipijnen worden continu geschonden: van het recht op vrije meningsuiting tot het recht om zichzelf te verenigen. Nochtans zijn het universele rechten  die in de Filipijnse grondwet verankerd zijn.

Vakbonden en hun leden, zoals de Alliance of Health Workers, die deelnemen aan manifestaties worden als terroristen beschouwd. Het management van ziekenhuizen raadt vakbondsleden af om deel te nemen aan activiteiten die zogenaamd tegen de overheid zijn gericht.

‘Gezondheidswerk begint en eindigt niet in de ziekenhuizen. We moeten ook kijken naar wat mensen ziek maakt, zoals armoede.’

Kat verdedigt echter dat volwaardige gezondheidswerkers meer doen dan zorg verlenen. “Als gezondheidswerkers kunnen we niet enkel ons medisch werk verrichten in ziekenhuizen of in de wijken. We moeten ook kritisch staan tegenover de bestaande politieke situatie. Niet enkel om het dominante discours tegen te spreken, maar ook om de rechten van onze patiënten te verdedigen.”

Lees ook

Arm maakt ziek, ziek maakt arm

“Naast zorgverlener ben je als gezondheidswerker ook verdediger van de patiëntenrechten en de bredere samenleving. Want gezondheidswerk begint en eindigt niet in de ziekenhuizen. We moeten ook kijken naar wat mensen ziek maakt, zoals armoede, gebrek aan onderwijs, gebrek aan onderdak en alle andere zaken die een bestaan menswaardig maken. Dat noemen we de sociale determinanten van gezondheid. Het bepaalt waarom armere mensen vaker ziek zijn dan rijkere mensen.”

Privatisering

Ondertussen neemt de kwaliteit van de Filipijnse gezondheidszorg verder af. De recent verkozen president Ferdinand Marcos junior, zoon van de voormalige dictator, verklaarde onlangs dat hij meer private investeerders wil aantrekken in de gezondheidszorg.

“We zijn bezorgd dat dit de kwaliteit van de gezondheidszorg zal ondermijnen”, zegt Kat. “Want als je een publiek goed als gezondheid open zet voor investeerders, komt winst op de eerste plaats. Dit gaat ten koste van de patiënten.”

‘Privatisering gaat ten koste van de patiënten.’

Kat ziet vooral socio-economische oorzaken voor de toegenomen sociale onrust en daaropvolgende repressie. In de Filipijnen leven heel wat mensen in armoede. Ook gezondheidswerkers hebben een te laag salaris, sommigen worden zelfs onder het minimumloon betaald.

Zo komen veel mensen met een medische opleiding noodgedwongen in andere sectoren terecht, terwijl er zoveel tekorten aan gezondheidswerkers zijn. Tijdens de Covid-19 pandemie werd hen vanalles beloofd in ruil voor de risico’s die ze dagelijks namen. Tot op vandaag hebben duizenden gezondheidswerkers nog niets ontvangen.

Grote gevolgen

De repressie tegen gezondheidswerkers heeft een grote impact op de bevolking. In de Filipijnen is er slechts één dokter per 33.000 inwoners. Dat aantal ligt ver onder de norm die de Wereldgezondheidsorganisatie voorschrijft: één dokter per 1.000 inwoners.

Daarnaast hebben de meeste Filipino’s geen toegang tot geneesmiddelen, omdat ze niet betaalbaar of simpelweg afwezig zijn. Daardoor sterven veel mensen aan ziektes die perfect te voorkomen of genezen zijn, zoals tuberculose.

Pleidooi voor het politiseren van gezondheidswerk

Het werk van CHD gaat verder dan een puur biomedische benadering van gezondheid. Ze komen op voor alles wat de gezondheid van de Filipino’s bepaalt, zoals stijgende energieprijzen, inflatie en de repressie tegen gezondheidswerkers.

Lees ook

‘Community health workers begrijpen waarom de weg naar zorg moeilijk is’

Kat: “Als we ons niet zouden bekommeren om de illegale arrestaties en moorden, hoe kunnen we dan meer dokters, verpleegkundigen en studenten overtuigen om gezondheidszorg te verlenen in de afgelegen buurten waar ze het meest nodig maar niet veilig zijn?”.

“Het is de taak van gezondheidsactivisten om te tonen wat er echt aan de hand is. Dat zet mensen aan het denken en zal uiteindelijk de gezondheid van alle Filipino’s verbeteren. De tijden vragen erom dat gezondheidswerkers ook activisten zijn.”