Chelsea’s Blues: hoopvolle docu over opgroeien in de jeugdhulp

Laat jongeren vertellen over hun leven

Twee jaar geleden maakte ik voor Parcoeur, een project van jeugdhulpvoorziening Stappen vzw, de voorstelling ‘Dossier O’. Het was een musical over de traumatiserende gebeurtenissen in het leven van Kailey Schokaert, een meisje dat werd begeleid door Stappen.

‘Wanneer gaan we een toneelstuk over mij maken?’

Chelsea, die op dat moment ook in Stappen verblijft, zag de voorstelling en zei me nadien: “Dat wil ik ook”. Haar opmerking was geen bevlieging, want als ik haar de volgende weken en maanden tegenkom, is het eerste wat ze vraagt: “Wanneer gaan we een toneelstuk over mij maken?”

Het is iets wat ik vaker zie. Veel jongeren praten niet graag met hulpverleners en begeleiders, maar als je hen aanspreekt als nieuwsgierige interviewer of regisseur ontstaat er blijkbaar een context die hen wel uitnodigt om te vertellen over hun leven.

Ik aarzel

Ik aarzel om in te gaan op de vraag van Chelsea. Haar stemming is in die periode heel wisselend en een theatervoorstelling maken vraagt veel doorzettingsvermogen. Het is niet de bedoeling dat het een faalervaring wordt.

Wanneer de organisatie waar ik werk, beslist om mee te werken aan het ‘Life Story Work-Project’ van CANO Vlaanderen, kan ik de vraag van Chelsea niet langer negeren. Life Story Work is een praktijk die werd ontwikkeld in het Verenigd Koninkrijk. In Vlaanderen werd de methodiek geïntroduceerd door CANO Vlaanderen in samenwerking met Veerle Soyez (Vrije Universiteit Brussel). Het houdt in dat jongeren uit de jeugdhulp samen met een procesbegeleider en belangrijke anderen uit hun leven, terugkijken en een samenhangend en hoopvol verhaal co-construeren.

Chelsea is meteen enthousiast. Haar leven gaat nog steeds met ups en downs, maar de gretigheid om mee te werken aan het project is er.

Documentaire

Tijdens de eerste ontmoetingen met Chelsea maken we een tijdlijn op. We bespreken aan de hand van een levensboom wie tot nu toe in haar leven belangrijk is geweest.

‘Ik merk dat de camera iets met Chelsea doet. Ze blijft een uur geconcentreerd vertellen.’

Ik film haar tijdens deze sessies en merk dat de camera iets met haar doet. Chelsea heeft het vaak moeilijk om haar aandacht ergens bij te houden, maar nu blijft ze meer dan een uur geconcentreerd vertellen. De camera helpt om te focussen. Het valt me ook op hoe goed ze overkomt op beeld.

Samen beslissen we om geen toneelstuk, maar een documentaire over haar leven te draaien. Vanaf dan volgt cameraman Warre Keuppens het proces mee.

Life Story Work

Volgens de Life Story Work-methode interviewt de procesbegeleider de jongere over de vragen die zij aan twee belangrijke anderen wil stellen. De begeleider gaat nadien op bezoek bij deze twee mensen, stelt hen de vragen en geeft de antwoorden door aan de jongere.

‘Ik weet dat er in het leven van Chelsea veel mensen belangrijk waren en zijn. Ik vraag haar er vijf uit te kiezen.’

Ik kies echter voor een andere aanpak. Uit eerdere gesprekken weet ik dat er in het leven van Chelsea veel mensen belangrijk waren en zijn. Ik vraag haar er vijf uit te kiezen. Bij deze vijf zullen we samen op bezoek gaan om hen te interviewen. Dat is het uitgangspunt van de documentaire.

De wisselwerking die op deze manier kan ontstaan, lijkt me krachtiger dan de onrechtstreekse aanpak. Chelsea wordt zo ook mede-regisseur van het proces. Na wat wikken en wegen kiest ze vijf mensen: haar jeugdrechter, haar vroegere buurvrouw Vanessa, haar beste vriendin Lola, zorgboer Robert en haar vader.

Het gevoel dat je ergens thuishoort

Tijdens onze eerste draaidag interviewen we Chelsea over deze vijf mensen: wat is hun bijdrage aan haar leven? De volgende draaidagen gaan we bij hen op bezoek en keren we de blik om: wat heeft Chelsea aan hun leven bijgedragen?

‘Na het gesprek over de moeder, gaan we met Chelsea bloemen zetten op het graf.’

Er komt ook iemand aan bod die we niet aan het woord kunnen laten. Natasja is de moeder van Chelsea. Toen Chelsea tien was, pleegde ze zelfmoord in de gevangenis. De laatste persoon die de moeder opbelt, is Chelsea, haar oogappel. Chelsea lijkt als twee druppels water op haar moeder. Het is alsof ze verder leeft in haar. Na het gesprek over de moeder, gaan we met Chelsea bloemen zetten op het graf.

Jongeren in de jeugdhulp hebben veel verlieservaringen. Soms zijn die het gevolg van een overlijden, soms ook van breuken die ontstaan door de plaatsing of door het voortdurend verhuizen.

Deze jongeren hebben soms het gevoel dat ze alleen op de wereld zijn. Door in zogenaamde ‘re-membering’-gesprekken te vertellen over wie ze zijn kwijtgeraakt, kunnen mensen weer worden opgeroepen, zelfs als ze al overleden zijn.White, M. (2007), Maps of narrative practice, New York, Norton.Als jongere krijg je weer het gevoel dat je toch ergens thuishoort.Vermeire, S. (2023), Unravelling Trauma and Weaving Resilience with Systemic and Narrative Therapy, New York, Routledge.

Een gevoel van samenhang

Tijdens haar jeugd woont Chelsea in een tiental verschillende jeugdhulpvoorzieningen. Als jongeren zo vaak van de ene instelling naar de andere gaan, kunnen er gaten ontstaan in hun levensverhaal, waardoor ze het overzicht verliezen. Hun gevoel van samenhang neemt af.Vermeire, S. (2023), Unravelling Trauma and Weaving Resilience with Systemic and Narrative Therapy, New York, Routledge.

Chelsea heeft vooral veel vragen over de eerste twaalf jaren van haar leven. Die vragen wil ze stellen aan de jeugdrechter. Op bezoek bij haar jeugdrechter maken drie enorme stapels dossiers meteen duidelijk dat het reconstrueren van Chelsea’s levensverhaal een moeilijke onderneming wordt.

‘Chelsea moet het beeld van haar moeder bijstellen. Ik vraag haar of ze het lastig vindt, maar zij antwoordt overtuigend van niet.’

En als we hier en daar toch een stukje van de puzzel vinden, maakt dat het plaatje niet meteen rooskleuriger. Chelsea moet het beeld van haar moeder bijstellen: uit de informatie van de jeugdrechter blijkt dat moeder met een zware drugsverslaving kampte, heel erg op de dool was en meestal weinig betrokkenheid toonde. Ik probeer vragen te stellen die sprankeltjes hoop doen oplichten, maar die hoop wordt telkens onderuitgehaald.

Ik vraag Chelsea of ze het lastig vindt, maar zij antwoordt overtuigend van niet. Voor haar lijkt het eerder iets op te helderen. Iets wat ze had vermoed, wordt nu bevestigd. Beter begrijpen wat er is gebeurd, maakt haar minder kwetsbaar en hulpeloos. Het zal niet de laatste keer zijn dat ik met bewondering kijk naar hoe Chelsea omgaat met de tegenstrijdigheden in haar leven. Een vaardigheid die nog groter lijkt te worden door het maken van de documentaire.

Ingewikkelde relatie met vader

De relatie die het meest wordt gekenmerkt door ambivalentie is die met haar vader. Ze spreekt met veel liefde en bezorgdheid over hem. Ze heeft warme herinneringen aan de tijd dat ze samen naar het voetbal gingen.

‘Er is heel veel gebeurd, maar hij blijft mijn vader.’

Op haar bovenarm heeft ze een tattoo van een man in een shirt van AA Gent met een kind op zijn schouders. Ze zegt hierover: “Op dit moment is het mijn meest betekenisvolle tattoo, want mijn vader is heel ziek. Veel mensen zetten een tattoo na de dood van iemand die ze graag zien, maar ik heb deze tattoo voor zijn dood gezet, zodat hij het wéét. Ik denk dat mijn vader soms in zijn achterhoofd heeft dat ik hem niet graag zie. Ik wil niet dat hij sterft met dat idee. Er is heel veel gebeurd, maar hij blijft mijn vader.”

Maar Chelsea is voor de camera ook open over wat er tussen hen is gebeurd, niet in het minst over zijn agressie en de keren dat hij haar heeft geslagen. Wanneer we de vader bij hem thuis interviewen, is ze voorzichtiger. Ook wanneer ik Chelsea enkele weken later uitnodig om de documentaire samen te tonen aan haar vader houdt ze de boot af.

Tegelijk zegt ze dat ik zeker de hele documentaire moet laten zien, ook de fragmenten waar hij het moeilijk mee zal hebben. Mogelijk is de documentaire voor haar een middel om haar vader iets te zeggen wat ze tot nu toe nog niet gezegd heeft, een manier om relationeel eigenaarschap op te nemen.Vermeire, S. (2023), Unravelling Trauma and Weaving Resilience with Systemic and Narrative Therapy, Routledge.

Op bezoek bij vader

In de dagen voor ik bij de vader op bezoek ga, ben ik onrustig. Ik voel lijfelijk dat ik op een knooppunt van verbindingen sta en ervaar iets van wat er in de relatie tussen Chelsea en haar vader speelt.

Wanneer ik aanbel, ben ik er niet gerust in. Ik start de documentaire. Al na enkele minuten horen de vader en ik Chelsea zeggen dat ze is geplaatst omwille van de drugverslaving, de agressie en het criminele gedrag van haar ouders. Ik kijk een beetje bang naar de vader… maar hij bevestigt: “Ze mag dat zeggen, want het is waar, ik heb fouten gemaakt.”

‘Tijdens het kijken is Chelsea’s vader tot tranen toe ontroerd.’

Er valt een last van mij af en hij begint nog meer te vertellen. Bijvoorbeeld: over hoe het CAW (Centrum Algemeen Welzijnswerk, nvdr.) met hem en de moeder naar Nederland reed voor een abortus. Uiteindelijk hebben ze besloten om het niet te doen, want hun kind was geen ongelukje, maar een liefdesbaby.

Hier en daar zijn er uitspraken waar hij het niet mee eens is, maar hij maakt zich op geen enkel moment kwaad. De documentaire lijkt te werken als ‘externalisering’, een derde element dat voor voldoende afstand zorgt om verschillende perspectieven te kunnen horen en zien.Keuppens, D. (2019), ‘De kleine, sneaky duivel en andere kortverhalen. Biografische interviews met adolescente meisjes in de jeugdzorg’, Systeemtheoretisch Bulletin, 37.

Tranen

Tijdens het kijken is Chelsea’s vader tot tranen toe ontroerd. Na afloop zegt hij hoe fier hij is op haar. Hij stuurt onmiddellijk een bericht om haar dit te laten weten. Wanneer ik hem vraag of hij het er nog over zal hebben met haar, zegt hij van niet: “We gaan naar elkaar kijken en genoeg weten.”

Lees ook

Trauma bij jongeren in de jeugdhulp: ‘Alle opvoeders wisten het, maar er werd niet over gesproken’

Wat het bezoek mij duidelijk maakt, is dat het in Life Story Work niet alleen gaat om het co-construeren van een levensverhaal. Het is ook en misschien vooral contextwerk waarmee je iets mogelijk probeert te maken in de relaties tussen de jongere en mensen in zijn omgeving.

Het ervaren van eigenaarschap

Nadat de opnames voor de documentaire achter de rug zijn, neemt psychotherapeute Sabine Vermeire een ‘biografisch interview’ af. Getuige bij dit interview was kunstenaar Anje Claeys. Zij antwoordde op de verhalen van Chelsea via ‘scribing’: tekenend aanwezig zijn, aandachtig luisterend naar datgene wat ontstaat.

Chelsea vertelt in het interview hoe het delen van ervaringen, emoties en verhalen heeft bijgedragen tot het ervaren van persoonlijk en relationeel eigenaarschap: “Ik hoop dat de documentaire ervoor zorgt dat er naar mij wordt geluisterd. Veel mensen kennen maar een deel van mijn verhaal.”

“Door de documentaire gaan ze misschien beter begrijpen waarom ik zo terughoudend ben tegenover mensen. Tot mijn achttiende was het ook voor mij niet altijd duidelijk waarom mijn gedrag soms onbeleefd was, of arrogant, of terughoudend. Ik denk dat ik nu beter zie waardoor dit komt. Het maken van de documentaire heeft mij daarbij geholpen.”

Hoop als een deur naar een mogelijke toekomst

Het interview was slechts een voorlopige afronding van het traject. Binnenkort zal de documentaire ‘Chelsea’s blues’ te zien zijn in de bioscoop.

Het verhaal van Chelsea wordt openbaar gemaakt. Begeleiders en jongeren uit de jeugdhulpvoorzieningen waar ze heeft gewoond, maar ook veel mensen die haar niet kennen, komen kijken. Het zal zorgen voor een nieuwe uitwisseling van perspectieven.

‘Ik zou willen dat kinderen in de jeugdhulp na het zien van de documentaire het gevoel hebben dat ze de hoop niet mogen verliezen.’

Voor Chelsea is het tonen van de documentaire belangrijk omdat ze door het delen van haar levensverhaal ook andere jongeren wil helpen: “Ik hoop dat jongeren die achttien zijn of mensen met een drugproblematiek naar de documentaire kijken en beslissen om eerst aan zichzelf te werken voor ze een kind op de wereld zetten. Het zou al heel wat zijn als ze erover nadenken, want ik denk dat ze soms niet beseffen wat ze kinderen aandoen. Een kind op de wereld zetten en er niet naar kijken… dat werkt niet. Wij zijn geen speelgoed. Wij zijn mensen.” 

De theatervoorstellingen en films van Parcoeur zijn daarom ook steeds een vorm van sociale actie. De gebeurtenissen waarover jongeren vertellen zijn vaak pijnlijk, hun boodschap is echter steeds weer hoopvol.Vermeire, S. (2023), Unravelling Trauma and Weaving Resilience with Systemic and Narrative Therapy, Routledge.

Dat bevestigt ook Chelsea: “De documentaire vertelt een hoopgevend verhaal. Veel jongeren geven het op. Ze beginnen weg te lopen en weet ik veel wat allemaal. Ik heb zelf ook gedacht: ik kan het niet, ik ga het nooit kunnen, ik ben niet sterk genoeg, ik ga dood zijn voor ik achttien ben.”

“Maar kijk: ik ben nu negentien, ik zit hier nog altijd. Ik heb eigenlijk alles wat ik nodig heb: mijn huis, mijn dieren, mijn werk. Dankzij mijn doorzettingsvermogen. Ik zou willen dat kinderen in de jeugdhulp na het zien van de documentaire het gevoel hebben dat ze de hoop niet mogen verliezen.”