Sociale economie als vaccin tegen arbeidsmarktcrisis

Enorme solidariteit

De solidariteit die tijdens de coronacrisis van ons wordt verwacht, is enorm en levensnoodzakelijk. Want een groot deel van de bevolking voor wie besmetting met COVID-19 niet erger zal zijn dan een griepje, doet opofferingen ten voordele van zij voor wie besmetting een doodvonnis kan betekenen.

Voor de duidelijkheid: ik sta achter de coronamaatregelen, of toch de meeste ervan. Ze zijn nodig. Het is ook mooi en hartverwarmend om te zien hoe mensen de maatregelen naleven. Maar ze zijn ook wel ferm vervelend.

‘Zal de solidariteit even groot zijn als er een vaccin is?’

En erger nog: sommige jongeren zullen de gevolgen van de opofferingen die ze vandaag doen voor de rest van hun leven meedragen. Zal de solidariteit nog even groot zijn als er een vaccin is?

Vergiftigd geschenk

Verplicht thuisblijven is voor niemand prettig, maar een echte opoffering zou ik huisarrest niet noemen. Ik hou mijn hart vast voor alle jongeren die dit jaar achttien werden en voor wie het schooljaar afmaken al een grote opgave was.

Schoolmoe zijn, het einde van de leerplicht zien naderen, en toch nog doorzetten is iets wat duizenden jongeren elk jaar meemaken. Voor hen is de hele lockdown erbovenop een bijzonder vergiftigd geschenk. En voor wie toch de discipline kan opbrengen om dat diploma te halen, ziet de toekomst er niet meteen rooskleurig uit.

De arbeidsmarkt is nu wel geblust

Voor de coronacrisis werd wel eens gezegd dat de arbeidsmarkt in brand stond: bedrijven krijgen de vacatures maar niet ingevuld. Dat was toen al niet meer dan een halve waarheid. De arbeidsmarkt stond in brand voor mensen met het juiste diploma, voor de hoogopgeleiden. Voor wie slechts een diploma middelbaar had, of geen diploma, was de situatie voor de coronacrisis al precair. Na de crisis zal het er voor hen nog slechter uitzien.

Lees ook

Inclusieve arbeidsmarkt: wel willen maar nog niet kunnen

De economie krijgt een klap. Ze zal vroeg of laat weer recht krabbelen. En dat volgens het beproefde Belgische recept: zoeken naar de hoogst mogelijke productiviteit, geleverd door voornamelijk hoogopgeleide mensen, met een hoog loon.

Arbeiders presteren in coronacrisis een kwart minder uren, bij bedienden is er een daling van 11 procent. Het is een teken aan de wand dat de ondernemingen die het meest afhangen van menselijke arbeid nu de grootste klappen krijgen. Vooral zij zullen moeilijker of misschien helemaal niet meer opveren.

Wellicht nieuwe generatie laaggeschoolden

Wat betekent dit voor laaggeschoolden? Om daar een idee van te krijgen moeten we kijken naar de situatie voor de coronacrisis, en er dan de waarschijnlijke naweeën van de crisis bij denken.

Eén op de vijf Vlamingen in de leeftijdsgroep van 25 tot 64 jaar is laaggeschoold. Deze groep was voor de crisis zwaar ondervertegenwoordigd bij de werkenden. Tegelijk is ze oververtegenwoordigd onder de werklozen en zwaar oververtegenwoordigd bij de niet-actieven. Iedereen met wat veldwerkervaring weet dat niet-actieven daar niet zelf voor kiezen.

Kortom, de toekomst was al somber voor laaggeschoolden. Door de coronamaatregelen krijgen we er wellicht een extra grote generatie jonge laaggeschoolden bij. En dankzij de coronamaatregelen worden de toekomstperspectieven voor die groep jongeren nog somberder.

Zij zullen een zware prijs betalen voor de solidariteit die ze vandaag – al dan niet tegen hun zin – tegenover de rest van de bevolking tonen.

Leren uit het verleden: de sociale economie

Als we straks geconfronteerd worden met een zeer grote groep jonge laaggeschoolde werklozen zal dat niet de eerste keer zijn. In 1982 heeft België voor het eerst de kaap van een half miljoen werklozen gerond. Dat aantal steeg tot bijna 750.000 in 2005.

Sindsdien hebben we dat wat de coronamaatregelen beogen: een afgevlakte curve. Als het aantal werklozen sinds 2005 licht daalde, heeft dat meer te maken met hoe we tellen dan met substantiële veranderingen in de economie.

‘Als we straks geconfronteerd worden met een zeer grote groep jonge laaggeschoolde werklozen zal dat niet de eerste keer zijn.’

In de jaren tachtig leerden we hoe je mensen aan het werk kan helpen: de sociale economie. Hier vinden mensen die om allerlei redenen niet voldoen aan de extreme productiviteitsverwachtingen een nieuw perspectief. En dat zonder beroep te doen op jobs die zo slecht betaald zijn dat ze alle sociale en mensenrechten ondermijnen.

De sociale economie kent meerdere verschijningsvormen, maar in essentie komt het altijd op hetzelfde neer. Het gaat om een door de overheid gesubsidieerde tewerkstelling bij een organisatie of onderneming zonder winstoogmerk. Die organisatie biedt goederen en diensten aan die niet door de reguliere economie worden aangeboden. Met haar inkomsten vult de organisatie de subsidies aan tot een volwaardig loon voor haar medewerkers.

Bewezen model

Dit model van sociale economie heeft zijn kwaliteiten bewezen. Het kost de overheid eigenlijk niets: het is een zogenaamde vestzak-broekzakoperatie. De subsidies die de overheid betaalt met geld uit haar vestzak komen onrechtstreeks terecht in de broekzak, waarmee de overheid anders werkloosheidsvergoedingen of andere toelagen zou bekostigen.

De betrokken werknemers krijgen een echte job, eerder dan een cheque op het eind van de maand. En de samenleving krijgt er een pak diensten bovenop, zoals het sorteren en herstellen van goederen die nog een tweede leven verdienen, het onderhoud van een gemeentelijke speeltuin, of goedkope huurfietsen aan het station.

‘De sociale economie kost de overheid eigenlijk niets.’

Toch wordt de sociale economie veel minder ingezet dan goed zou zijn voor de samenleving. Dat hebben we te danken aan de halve fabel van de arbeidsmarkt die in brand staat, hierboven beschreven. En aan de foute redenering dat wie geen werk vindt eigenlijk niet echt wil werken. Maar ook aan een weeffout in de Belgische staatstructuur: Vlaanderen draagt de vest van waaruit de subsidies worden betaald en België draagt de broek waar de besparing gevoeld wordt.

Welke spelregels na de coronacrisis?

Tijdens deze coronacrisis doet de overheid beroep op de solidariteit van iedereen. Dat is mooi, hartverwarmend, maar ook fragiel.

Het zou goed zijn als alle politieke partijen die mogelijks in een van de volgende regeringen zullen zitten nu al plechtig beloven dat hetzelfde principe ook na die crisis zal gelden. En dat wie straks niet aan de slag kan in de reguliere economie een plaats zal krijgen in de sociale economie.