Mensenkennis & misverstand

Koude Oorlog

Ergernis en misverstanden liggen aan de basis van bijna elk conflict. Niet kwade trouw, maar het onvermogen om gedachten, gevoelens en bedoelingen van onszelf en anderen te begrijpen vormt het eeuwige probleem.

Zo leek de Koude Oorlog vanuit Russisch standpunt een omsingeling door vijanden. Maar geen enkele westers beleidsman zag dat zo. Want op zijn wereldkaart lag de Sovjet-Unie niet in het midden. De Koude Oorlog bleek achteraf vooral het gevolg van het wederzijds onvermogen om elkaars standpunt in te nemen.

Mindwise

Dit boek zoomt verder in op dit thema. Dat gebeurt niet door de minste. Epley is een belangrijke psycholoog van de Universiteit van Chicago die grote invloed uitoefende op andere psychologen. De Nederlandse vertaling van ‘Mindwise: How We Understand What Others Think, believe, Feel, and Want’ die onlangs verscheen, beantwoordt aan de hoge verwachtingen.

‘Hij beschrijft hoe iedereen elke dag in de fout gaat.’

Epley doet niet aan onzin over het zesde zintuig en buitenzintuiglijke waarnemingen. Hij verklaart en beschrijft hoe iedereen elke dag in de fout gaat. Het zesde zintuig of gedachten lezen van anderen blijkt permanent mee te spelen, maar de handleiding is vaak zoek.

Door de ogen van een ander

De structuur van het boek is degelijk en de uitleg wetenschappelijk gefundeerd en van eindnoten voorzien. Hoewel de verteltoon met al het ‘geje’ en ‘gejij’ een beetje gekunsteld overkomt, leest de Nederlandse tekst vlot.

Epley start zijn boek met gedachten lezen en verkeerd lezen, vervolgt met de vraag of er een gedachte achter zit en eindigt met welke gedachte er achter zit. Hij gaat daarbij ook in op het leren kijken door de ogen van een ander.

Deze logische volgorde maak het boek perfect bruikbaar om vaardigheden en inzichten omtrent empathie en gedachten lezen te verbeteren. De vele voorbeelden zijn vermakelijk, informatief en dikwijls echte eye-openers.

Planningsfout

Epley citeert uitvoerig uit eigen en ander onderzoek. Maar de waarde zit vooral in de uitleg van eenvoudige valkuilen die tot misverstanden leiden, zoals ‘de planningsfout’. De planningsfout is de reden dat iedereen altijd de tijd onderschat die nodig blijkt om iets af te werken. De nachtmerrie van kotstudenten, bouwheren en huisvrouwen.

‘De ander kijkt meestal anders tegen de wereld aan.’

Een volgend mooi voorbeeld van een valkuil is de perceptie dat de anderen bevooroordeeld zijn en jijzelf niet. Iedereen meent de wereld te zien zoals hij werkelijk is. Psychologen noemen dit naïef realisme. Zoiets moet wel tot conflicten leiden. De ander kijkt immers meestal gewoon anders tegen de wereld aan.

In- en uitschakelen

Het zesde zintuig of het gedachten lezen van anderen werkt immers enkel indien men het inschakelt. Vaak staat het ook uitgeschakeld. Dan worden we op het verkeerde pad gestuurd, zoals bij dehumaniseren. Een mooi voorbeeld zijn terroristen. Iedereen verklaart terroristen tot onmensen, harteloze monsters. Maar dat beeld klopt niet, volgens Epley. Vandaar de broeihaard van misverstanden en conflicten.

Want een harteloze sterft niet voor een ideaal. Terroristen zijn juist zeer geëngageerde personen die lijden aan groepsaltruïsme. Ze willen horen bij een groep en voor die groep hebben ze alles over. Dit vergt een zeer grote betrokkenheid bij die groep. De haat jegens andere groepen stoelt op hetzelfde principe dat hen dehumaniseert: ze dehumaniseren ook de buitenstaanders.

Een andere grote fout is het betwijfelen van de vrije wil van de ander. De ander is dan oppervlakkig, beïnvloedbaar, dom, ongeïnformeerd en denkt vanuit een buikgevoel. Zeer nuttig voor wie niet elke dag zijn eigen spiegelbeeld ontmoet, maar moet samenwerken met volstrekte vreemden.

Het is ook een mooi voorbeeld waarom iemand die om de haverklap racistische praat verkoopt, wel in de bres spring voor de vluchteling die hij persoonlijk kent.

Zelfoverschatting

Eén van de grootste problemen die Epley uitwerkt is de zelfoverschatting. Mensen overschatten de mate waarin ze verantwoordelijk zijn voor positieve en negatieve gevolgen van hun handelen of denken.

Als moeder en vader elk aangeven hoeveel huishoudelijk werk ze deden dan blijkt de kinderzorg 140%. Beide overschatten hun eigen bijdrage en onderschatten die van de partner. Epley kan niet nalaten een vrouwengrapje te geven: zij koopt in, kuist, snijdt, bereidt voor, doet de afwas en ruimt op, maar hij heeft gekookt.

‘Een van de grootste problemen is de zelfoverschatting.’

Mensen denken ook dat de anderen hen veel beter observeren dan in feite het geval is: het schijnwerpereffect. Ze menen dat de anderen hen in de gaten houden of over hen praten. De anderen zijn er echter meestal niet mee bezig. Zij blijken afgeleid of ongeïnteresseerd en zelf egocentrisch bezig. Of hoe egocentrisme iedereen opzadelt met het gevoel voortdurend onder een vergrootglas te liggen.

Stereotypen

In de bespreking van het gevaar van stereotypen geeft Epley nog fraaiere voorbeelden. Zoals allerlei onzin over de verschillen tussen mannen en vrouwen. Zo denken ook vrouwen best wel vaak aan seks. En zowel mannen als vrouwen hechten vooral belang aan vriendelijkheid, begripvol zijn en intelligentie. De voorkeuren verschillen dus nauwelijks.

De soortspecifieke voorkeuren die we delen als mens zijn sterker dan de voorkeuren die ons onderscheiden als man en vrouw. Het seksestereotype blijkt allicht één van de hardnekkigste en populairste.

‘Mannen en vrouwen hebben meer gelijkenissen dan verschillen.’

Een ander gevaar schuilt in de ogen van een kenner. Die gaat immers voorbij aan het feit dat de anderen geen kenners zijn en verliest zich dus in foute interpretatie van de appreciaties door de ander.

Klassieke voorbeelden zoals de moeilijkheid alles op jezelf te betrekken en vergeten jezelf te vergeten bij het gedachten lezen of het terugvallen op stereotypen worden duchtig uitgebeend. De stereotypen als ‘self-fulfilling prophecy’ belemmeren het inlevingsvermogen. De ander is anders. Dus cijfer jezelf even weg indien je de beleving of het standpunt van iemand anders wil begrijpen.

Fundamentele attributiefout

Gedrag kan misleiden. Bedoelingen en gedachten achter gedrag baseren op wat het oog ziet, is niet zonder risico. Als dit de norm was dan zou de aarde nog steeds plat zijn, want zo lijkt het vanop de grond. Ook het koppelen van gedrag binnen een context aan iemands karakter is een veel voorkomende fout: de fundamentele attributiefout. De klassieke ijsberg waar enkel het topje van zichtbaar is.

In het laatste deel gaat Epley in op wat wel en niet helpt bij het lezen van gedachten, bedoelingen of gevoelens. Het boeiendste betoog handelt over de micro-expressies die zogezegd de leugenaars zouden verraden. Hoewel micro-expressies soms bestaan, bieden ze geen enkele houvast om te lezen dat iemand liegt.

‘Mensenkennis & misverstand’ is een zeer boeiend boek over het hoe en waarom van zich in te leven in de gedachten en gevoelens van anderen en de vele valkuilen.