Welke wereld na corona? ‘Gewoon de samenleving heropstarten lijkt me wenselijk noch verstandig’

Impact op de samenleving

In het voorjaar 2020 schudt corona onze samenleving en onze vanzelfsprekendheden grondig door elkaar.

‘Wat wordt die nieuwe normaliteit?’

Wekenlang gingen landen in Europa en in andere delen van de wereld in een gehele of gedeeltelijke lockdown. De zwaarste gezondheidspiek lijkt in België en Nederland voorlopig achter de rug, maar het risico op opflakkeringen van de pandemie blijft bestaan. Na de confrontatie met de dagelijkse coronadoden en de shock van de lockdown proberen onze samenlevingen zich weer te herstellen. Moeizaam gaat het van noodtoestand naar normaliteit, maar wat wordt die nieuwe normaliteit? Welke wereld willen we na corona?

In dit essay verken ik de impact van de coronacrisis op onze samenleving.

De lens van de mondiale risicomaatschappij van de Duitse socioloog Ulrich Beck helpt ons om de pandemie in perspectief te plaatsen, om te begrijpen waarom we zo slecht voorbereid waren en om te onderzoeken waarom we ons in de 21ste eeuw beter op dergelijke risico’s moeten voorbereiden, van gezondheidsrisico’s over sociaaleconomische risico’s tot klimaatrisico’s. In onze risicomaatschappij zijn risico’s immers per definitie met elkaar verweven.

De risicomaatschappij confronteert

De bril van de mondiale risicomaatschappij confronteert ons met de risico’s van de 21ste eeuw. Die confrontatie is niet altijd even aangenaam. Het is veel comfortabeler om risico’s te negeren, te minimaliseren of door te schuiven naar andere delen van de wereld of naar volgende generaties.

Het kader van de risicomaatschappij confronteert ons ook met de prijs die we bereid zijn te betalen voor de luxe en de rijkdom van vandaag, of die we anderen laten betalen. Hier speelt de ‘georganiseerde onverantwoordelijkheid’ waarnaar Beck verwijst: we kennen de risico’s wel, maar niemand neemt de verantwoordelijkheid om er iets aan te doen.

Hoopvol

Sommigen ervaren het kader van de mondiale risicomaatschappij als een pessimistisch analysekader: de theorie die het feestje van ongekende rijkdom en ongekende technologische mogelijkheden in deze geglobaliseerde wereld wil verknallen. Confronterend is het analysekader zeker, net zoals de coronacrisis. Toch is het allesbehalve een pessimistisch kader.

‘De confrontatie met de risicomaatschappij is niet altijd even aangenaam.’

De coronacrisis heeft de halve wereld aan den lijve laten aanvoelen wat de mondiale risicomaatschappij van de 21ste eeuw betekent. Net dat maakt van dit postcoronamoment potentieel een uniek kantelpunt.

Als we lessen trekken uit de coronacrisis, moeten die veel verder gaan dan het risico van deze pandemie. De coronacrisis moet een blikopener zijn om op een veel verantwoordere manier om te gaan met de risico’s en uitdagingen voor de mensheid in de 21ste eeuw.

Zoeken naar andere normaliteiten

Wat wordt de normaliteit in een postcoronasamenleving?

De coronacrisis biedt een ‘window of opportunity’ om lessen te trekken en anders om te gaan met klimaat- en globaliseringsrisico’s. Laat ons dat kansenvenster proberen te benutten en op zoek gaan naar andere normaliteiten. Gewoon de samenleving weer heropstarten lijkt me daarbij noch wenselijk noch verstandig.

Of willen we terug naar een normaliteit waar mondmaskers en medisch beschermingsmateriaal op momenten dat ze nodig zijn amper beschikbaar zijn, omdat we de productie hebben uitbesteed aan landen met de laagste lonen, arbeidsvoorwaarden, milieubescherming en fiscaliteit? Willen we terug naar een normaliteit waar textielarbeidsters in Bangladesh zelfs hun hongerloon niet uitbetaald krijgen wanneer westerse bedrijven opeens contracten kunnen annuleren, zelfs al ligt de ‘fast fashion’ klaar voor verscheping?

‘Willen we terug naar multinationals die winsten afleiden naar fiscale paradijzen?’

Willen we terug naar een normaliteit waarin ‘short sellers’ op de beurs massale speculatiewinsten maken wanneer de beurskoersen in elkaar stuiken tijdens een crisis zoals corona? Willen we terug naar een normaliteit waarin multinationals via fiscale constructies alle winsten afleiden naar fiscale paradijzen, maar nu wel een beroep willen doen op overheidssteun om de crisisperiode te overbruggen en werknemers op tijdelijke werkloosheid te plaatsen?

Willen we terug naar een normaliteit waarbij steden dagelijks in een wolk van fijn stof en smog zijn gehuld, met voetpaden en fietspaden die te klein zijn om enige social distancing te handhaven? Willen we terug naar een normaliteit waarin de files langer worden dan ooit, omdat we iedereen angstig in de eigen auto jagen in plaats van extra capaciteit te voorzien op trein, tram en bus?

De wereld na corona hangt af van de beslissingen van vandaag

Wat wordt de normaliteit voor de mensen die in de coronacrisis hun job zijn verloren, in schulden zijn beland of op een andere manier onder de armoedegrens zijn gezakt? Wat wordt de normaliteit voor wie zijn of haar zaak op de klippen heeft zien lopen na de lockdown?

‘Welke samenleving en welke economie we weer willen opstarten?’

Wat wordt de normaliteit voor die kinderen en jongeren die niet of amper worden bereikt met het afstandsleren, en van wie de kwetsbare schoolpositie vandaag nog een stuk kwetsbaarder is geworden? Wat wordt de normaliteit voor de tienduizenden vluchtelingen die aan de grenzen van Europa in overvolle kampen on hold zijn gezet tijdens de coronacrisis?

De wereld na corona hangt af van de beslissingen van vandaag.

De vraag is niet alleen hoe we de samenleving en de economie weer opstarten, maar vooral ook welke samenleving en welke economie we weer willen opstarten. Hoe kunnen we de risico’s voor morgen structureel beperken? Hoe zorgen we er met andere woorden voor dat de wereld na corona niet harder, ongelijker, onzekerder en angstiger wordt, maar dat de ervaren kwetsbaarheid opnieuw verbindt en tot een herweging van waarden en prioriteiten leidt?

Als het applaus in de straten is verdwenen: lessen uit kwetsbaarheid

De confrontatie met de kwetsbaarheid en met de grenzen van onze gezondheidszorg en ouderenzorg vertaalde zich in brede lagen van de bevolking in een (her)waardering voor het werk van artsen, verpleegkundigen en zorgkundigen. Ook tijdens het piekmoment van de coronacrisis bleven machinisten, tram- en buschauffeurs aan de slag, supermarkten open, politiemensen op straat of sociaal werkers dichtbij kwetsbare groepen.

‘Gezondheidszorg draait dankzij de mensen in de zorg.’

Ondertussen is het op vele plaatsen ’s avonds weer stil in de straat. Het applaus voor de mensen uit de zorgsector maakt opnieuw plaats voor verkeerslawaai. De coronacrisis doet ons ook beseffen hoezeer een sterke gezondheidszorg niet alleen afhankelijk is van de infrastructuur van de ziekenhuizen of de betaalbaarheid van de zorg van een goede ziekteverzekering. Gezondheidszorg draait dankzij de mensen in de zorg, in de ziekenhuizen, in de groepspraktijken en wijkgezondheidscentra, in de woonzorgcentra of verpleeghuizen, in de thuiszorg en in alle andere voorzieningen.

De lockdown maakt zo ook – opnieuw – duidelijk welke levensnoodzakelijke beroepen ons land draaiende hielden. Het applaus iedere avond is een teken van waardering, een waardering die de afgelopen jaren onvoldoende bleek uit de verloning in de zorgsector.

Moet een les uit de coronacrisis dan ook niet zijn dat we volgend jaar geen behoefte meer hebben aan een witte woede of aan protestacties uit de ziekenhuis- en zorgsector, omdat de overheid de waardering voor hun werk dan al heeft omgezet in een betere financiering en verloning? Een herwaardering van de zorgsector kan ook helpen om de personeelstekorten in de zorgsector de volgende jaren eindelijk structureel aan te pakken, zonder verder verplegenden in Oost-Europa te moeten wegkopen.

Een publieke waardering in de nasleep van de crisis zou ten slotte ook een mooi signaal zijn om jongeren meer dan vandaag te overtuigen om te kiezen voor zorgopleidingen en zorgberoepen, die er in een risicomaatschappij meer dan ooit toe doen.

Van social distancing naar nabijheid

Vele veranderingen in de samenleving spelen zich af op macroniveau. Ze vereisen beleidsbeslissingen, meerderheden en draagvlak. Maar zo’n draagvlak ontstaat vaak van onderuit.

‘Wat hebben veel mensen ervaren? Het belang van menselijk contact en van nabijheid.’

Cruciaal is daarbij wat zoveel mensen op microniveau ervaren hebben tijdens de lockdown: het belang van menselijk contact en van nabijheid. We moesten niet alleen thuisblijven, maar vooral ook onze fysieke contacten beperken. We mochten minder mensen zien. Als ze geen huisgenoten waren, mochten we ze ook niet meer omhelzen.

Social distancing – het was verstandiger geweest om te spreken van physical distancing – werd de norm: we moesten uit elkaars buurt blijven, maar ondanks de afstand elkaar wel nabij zijn.

Huidhonger

Ondertussen heersen de mondmaskers en blijft de boodschap dat we moeten proberen om fysiek contact met anderen te vermijden, buiten onze sociaal-virologische verbanden. “Le virus, c’est les autres”, klinkt het sartriaans vandaag.

Mensen zoeken alternatieven. Elleboogjes als begroeting maken opgang, we praten op veilige afstand, we telefoneren, skypen, zoomen, teamen en wherebyen meer, en alle sociale media boomen. Zelfs vele ouderen gingen de voorbije maanden online om op afstand contact te blijven houden met kinderen en kleinkinderen. Digital natives en digital immigrants groeien online naar elkaar toe.

‘Ondanks alle apps en surrogaten heerst huidhonger.’

Maar ondanks alle apps en surrogaten heerst huidhonger. Velen missen nabijheid en hunkeren naar fysiek contact: een knuffel, een schouderklopje, een handdruk, een omhelzing, een zoen. Ruimer gaat het om een behoefte aan verbondenheid: samen door de lockdownperiode, samen door een periode van ziekte, dood en besmetting. Samen werk maken van een doorstart van ons leven en van de samenleving. Maar vooral: samen.

Ook in de vele vrijwilligersinitiatieven toont zich een warme samenleving, met vaak nieuwe vormen van solidariteit en verbondenheid. Naast het professionele sociaal werk groeit op vele plaatsen en in vele vormen het sociaal schaduwwerk: mensen die zich – als informele spelers, als burgers, als vrijwilligers – inzetten waar nodig, vaak los van de klassieke structuren.

Hoe gaan we hier na de coronacrisis mee om? Stappen we met zijn allen weer in de ratrace van prestatie en concurrentie, van nog lagere productiekosten, nog meer efficiëntie, nog hogere winsten, ten koste van mens en milieu? Of trekken we andere lessen uit de coronacrisis, en wordt COVID-19 misschien een virus van solidariteit, met mensen in onze omgeving, met mensen elders op deze planeet, en met de volgende generaties?

We moeten vandaag werk maken van een warme wereld na corona. Laat het een samenleving zijn waarin we lessen trekken uit de kwetsbaarheid, waarin we elkaar opnieuw kunnen ontmoeten, vastpakken, zoenen en… virussen uitwisselen. Want dat niet doen, dat zou pas een risico zijn…