De mensenmaatschappij

Mens centraal

Hoewel het woord hulpverlener slechts één schamele keer voorkomt, biedt De Swaan meerdere interessante inzichten in wat hij ‘de sociale wetenschap’ noemt. Hij maakt duidelijk dat bij kennis, kunst of economie de mens centraal staat. Niet het individu, maar de relaties tussen mensen. In kleine of grotere groepen.

Zeer systematisch loopt hij verschillende kernthema’s af. De menselijke behoeften in een samenleving. De netwerken onder en tussen mensen. De verwachtingen van mensen in een samenleving. De socialisatie en civilisatie. De oriëntatie, de coördinatie en de collectieve acties.

Eigen helden

Het tweede deel van dit boek handelt over de economische relaties, de wetgeving, de statenvorming en de mondialisering. Het geheel is een heel coherent verhaal waarin De Swaan zijn eigen interesses en helden (Thomas, Elias, Merton en Bourdieu) de revue laat passeren. Hij doet het zonder verwijzingen, voetnoten of citaten. Dit maakt het associëren voor de lezer met eigen inzichten of situaties zeer gemakkelijk.

‘Hij verklaart zonder drammerig te worden.’

Achteraan het boek geeft hij een aantal leestips. Daar ligt ook de kracht van deze achttiende herziene druk. Zo gaat hij de actuele vluchtelingenproblematiek niet uit de weg. Hij geeft mogelijke verklaringen zonder drammerig te worden. Hij wijst op keuzes die de lezer zelf kan toetsen aan inzichten opgebouwd tijdens de lectuur.

Regel en voorspelling

Belangrijk wat dit betreft, zijn de passages over de Thomas-regel: ‘Als mensen verwachten dat iets gebeurt, heeft dat gevolgen voor wat gebeurt’.

Een ander belangrijk inzicht dat hij mooi in context plaatst is de zelfvervullende voorspelling van Merton. Die ‘selffulfilling prophecy’ is een voorspelling die direct of indirect leidt tot het uitkomen van die voorspelling. Beide zijn zeer belangrijke concepten in de hulpverlening en bij uitbreiding in de maatschappij.

Doortastende detector

De sociale wetenschap biedt een kader en kan perfect helpen om politiek correcte droombeelden te duiden en bij te sturen. Het gevaar zit in allerhande blinde processen. De Swaan blijkt een doortastende detector voor blinde processen en als lezer zorgt dit voor Aha-erlebnissen.

‘Het gevaar zit in allerhande blinde processen.’

Zowel de hulpverlening als de gehele maatschappij evolueert van een hiërarchisch of boomnetwerk naar een wielnetwerk. Dit heeft een enorme impact op de afhankelijkheidsbalans. Het heeft evenzeer gevolgen voor de beveiliging, de solidariteit, de oriëntatie en de normhandhaving in onze samenleving. Of met andere woorden: de politie, het leger, de religie en de wetenschap en de gerechtelijke ordening.

Het grote probleem bestaat volgens De Swaan uit de strijdige verwachtingen. Dit probleem doet zich op alle niveaus van de samenleving voor. Elke hulpverlener moet zich maar eens afvragen wat de eigen verwachtingen zijn in een bepaalde situatie en wat de verwachtingen zijn van de hulpbehoevenden.

Macht

Naast de afhankelijkheidsbalans bestaat in de samenleving ook een machtsbalans. De macht van een baby is beperkt tot wenen. Ook kennis is macht. Veel macht stoelt op het vervalsen van verwachtingen. Dit laatste noemt De Swaan ‘manipulatie’. Het zijn zelfbevestigende leugens.

Dit fenomeen is ook aanwezig in de politiek of in het organiseren van netwerken. Zo kan je mensen overtuigen om naar een overleg te komen, door leugenachtig te vermelden dat alle andere genodigden hun deelname al bevestigden. Elke hulpverlener moet zich bewust zijn van al deze verwachtingen, ook de valse en de manipulaties.

Socialisatie

Wat socialisatie en civilisatie betreft, geeft De Swaan de mechanismen maar hoedt zich om de steeds bewandelde en politiek correcte paden te verlaten. Dat een kind een socialisatie doormaakt is vanzelfsprekend. Maar wat indien volwassenen nood hebben aan een socialisatie of civilisatie om deel uit te maken van een samenleving?

‘Vereenzaming wordt slechts marginaal besproken.’

De Swaan houdt het bij ‘manieren leren’: de sociale dwang die evolueert tot zelfdwang. Die internalisatie is een zeer uitvoerig onderzocht gegeven in de sociale wetenschap. Over de decivilisatie daarentegen is hij erg kort van stof. Dit had gezien de actualiteit allicht wat sterker aangezet mogen zijn. Zet de televisie aan en het decivilisatieproces duikt overal op. Ook vereenzaming bespreekt De Swaan slechts marginaal. Jammer, maar helaas.

Collectieve actie

De Swaan sluit na 153 pagina’s af met een visie op afhankelijkheid en migratie. Hij flitst ons daarbij terug in de tijd: in de negentiende eeuw was er vooral veel verontwaardiging, gelatenheid en onverschilligheid ten aanzien van het lompenproletariaat. Toch sloeg al deze ellende om in een ‘sociaal bewustzijn’. De Swaan behandelt de vraag in hoeverre er vandaag gelijkaardige processen lopen.

Vanuit dat perspectief fileert hij solidariteit en het belang van collectieve actie. Het grote probleem is dat sommige verwachtingen van mensen enkel onder sociale dwang gerealiseerd kunnen worden. Niet omdat de mensen tegen die verwachtingen zijn, maar omwille van hun wantrouwen ten opzichte van anderen komt het er gewoon nooit van.

Smeltend draagvlak

Want niemand wil zich alleen inzetten om uiteindelijk niets te bereiken omdat de anderen hopen te profiteren van diens inzet. De ideale situatie is het gratis krijgen van de voordelen door de collectieve actie van anderen. Het is ook de meest asociale attitude. Als te veel mensen zo redeneren, smelt het draagvlak bij de geëngageerden weg.

De slechtste situatie is dus jezelf inspannen voor een hopeloze zaak. Idealiter bestaat een collectieve actie uit genoeg deelnemers die dezelfde verwachtingen hebben om iedereen te laten genieten van de voordelen. De afrekening volgt later wel.

Coördinatie noodzakelijk

De geschiedenis toont aan dat machthebbers hierin een belangrijke rol kunnen spelen. De wantrouwigen zien hun negatieve verwachting niet uitkomen. Wel genieten ze de voordelen die ze oorspronkelijk wensten, maar vreesden te missen door het egoïsme van de anderen.

‘Ergens moet iemand of iets de boel coördineren.’

Die sociale dwang kan vanzelf ontstaan binnen een groep, maar vaak moet de dwang van een hoger niveau komen. Ergens moet iemand of iets de boel coördineren. De Europese Unie is een mooi voorbeeld van dergelijk proces tussen natiestaten. De EU zorgt voor dergelijke coördinatie.

Vraag en antwoord

De Swaan opent met dit boekje ogen. Daarom dat het zo geschikt is voor jonge studenten die nog niet geboren waren bij de eerste editie.

De Swaan wijst op het belang van cultureel kapitaal in de postindustriële maatschappij, één van de belangrijkste concepten in de sociologie.

Kennis is macht en dus vormt onderwijs de sleutel. Er ontstaan grote verschillen tussen de kennis van mensen in één land. De basisschool vormt de gemeenschappelijke basiskennis. De lat zal echter steeds hoger gelegd worden. Specialisten zullen nooit moeten vrezen voor hun prestige, status of macht. Het ontbreken daarentegen van deze basiskennis binnen een samenleving maakt de verstokenen tot buitenstaanders.

Een maatschappij die niet nadenkt over deze basiskennis van taal over vaardigheden, sociale normen en tradities tot een gemeenschappelijke geschiedenis heeft geen toekomst.

De waarde van de mensenmaatschappij zit in de sociaalwetenschappelijke inzichten en het gezonde boerenverstand waarmee Abram de Swaan een spiegel voorhoudt en de juiste vragen stelt. Aan de lezer om de antwoorden te bedenken.