Buiten de lijnen

Twee situaties

Een jongen van twaalf jaar met een licht mentale handicap staat aan de rand van het zwembad met een voor iedereen duidelijk zichtbare erectie in zijn zwembroek. Hij lijkt er zich niet voor te schamen. De begeleiders zitten met hun handen in het haar, ze weten niet hoe ze moeten reageren.

‘Begeleiders weten niet hoe te reageren.’

Een jongen en meisje van vijf jaar komen tijdens een vrij moment in de jeugdzorgvoorziening samen uit de struiken. Ze hebben stokjes in elkaars ‘poep’ (anus) gestoken. Het meisje heeft een gescheurd schaamlipje. Uit het gesprek  blijkt dat het meisje het initiatief nam. Na onderzoek blijkt dat het letsel het gevolg is van misbruik in de thuissituatie.

Vlaggensysteem

Sinds 2014 bestaat het Vlaggensysteem van Sensoa. Dit helpt opvoeders, leerkrachten, jeugd- en sportleiders om gepast te reageren op seksueel gedrag van kinderen en jongeren. Het pakket is ook bruikbaar om met jongeren een gesprek aan te gaan over welk seksueel gedrag wel en niet oké is.Gielen, G. (2014), ‘In de kijker: Vlaggensysteem. Reageren op seksueel (grensoverschrijdend) gedrag van kinderen en jongeren. Een boekbespreking’, Tijdschrift voor Welzijnswerk, 38, 37-40.

Maar hoe beoordeel je seksueel gedrag van kinderen en jongeren wanneer er sprake is van een lage intelligentie? Of wanneer het gaat over een slachtoffer van eerder seksueel misbruik? Of wanneer de jongere zelf seksueel misbruik pleegde en daarom een tijdlang in een voorziening zit? En als de jongere van allochtone herkomst is, kijken we dan anders naar het gedrag?

Specifiek

Op vraag van professionals die werken met kwetsbare kinderen en jongeren werd een aangepast pakket ontwikkeld. Hierbij gaat men in op situaties die specifiek zijn voor de zorg voor personen met een handicap en de jeugdhulp.

‘Het gaat om complexe situaties.’

Het pakket ‘Buiten de lijnen’ geeft professionals handvatten om te reageren op seksueel (grensoverschrijdend) gedrag in situaties die wegens het kind of de context complex zijn. Daarom noemt men het een verdere ‘verdieping’ en aanvulling bij het eerder verschenen vlaggensysteem.

Verdieping?

De term ‘verdieping’ verwijst vooral naar de meer kwetsbaar geachte kinderen en jongeren met een beperking of die een seksueel trauma hebben meegemaakt. Het verwijst ook naar de ontwikkelingsaspecten die te maken hebben met gender: sekse, seksuele oriëntatie en seksuele identiteit. En tenslotte ook naar cultuur en de mate waarin deze invloed heeft op seksuele ontwikkeling of op verwachtingen van professionals in de begeleiding.

‘Je krijgt tips voor als de gewone aanpak niet volstaat.’

De handleiding bij het kaartensysteem is verder uitgewerkt. Naast de oorspronkelijke methodieken bevat ze ook specifieke informatie en inzichten voor de beoogde doelgroepen. Naast algemene reacties op seksueel gedrag biedt men pedagogische tips voor als de gewone aanpak niet volstaat. Denk aan het opmaken van een gedragsanalyse, het aanpassen van de reactiewijzen of het individueel pedagogisch handelingsplan.

Er wordt ingegaan op specifieke behoeften en competenties van professionals. Het pakket bevat specifieke handvatten voor de ondersteuning van kwetsbare jongeren en heeft aandacht voor succesfactoren bij de implementatie. Het geeft ook tips en aandachtspunten voor leidinggevenden.

Aangepast vlaggensysteem

Het pakket bevat 32 situatieschetsen en tekeningen, vier werkfiches en een normatieve lijst. Aan de voorkant staat een seksuele situatie beschreven, aan de achterzijde heb je telkens een kleur van de vlag: groen, geel, rood en zwart.

‘Aan elke vlag is een pedagogisch advies gekoppeld.’

Aan de hand van zes criteria kan men het seksueel gedrag correct inschatten: van helemaal aanvaardbaar en leeftijdspecifiek (groen) tot zwaar grensoverschrijdend (zwart). Aan elke vlag is een pedagogisch advies gekoppeld dat aangeeft hoe je als opvoeder of begeleider best reageert.

Sommige situatieschetsen zijn identiek als bij het oorspronkelijke vlaggensysteem. De meeste zijn wel toegespitst op de geschetste doelgroepen.

Bij het uitwerken van deze aangepaste versie van het Vlaggensysteem werd uitvoerig rekening gehouden met specifieke literatuur over de seksuele ontwikkeling, relationele vorming en preventie van seksueel misbruik bij deze kinderen en jongeren. Alleen daarom is het een enorm interessant werk. De veelheid aan informatie wordt op een goed leesbare manier samengebracht.

Onderbouwing

Deze extra informatie is vooral uitgewerkt in het deel ‘Onderbouwing’. Hierin omschrijft men gezond seksueel gedrag en de seksuele ontwikkeling.

Seksueel (grensoverschrijdend) gedrag van kinderen en jongeren wordt gesitueerd in zijn betekenis en functie binnen de ontwikkeling. Er wordt gekeken of de seksuele ontwikkeling er anders uit ziet bij kinderen en jongeren in complexe situaties of als er sprake is van een beperking of een trauma.

‘Een enorm interessant werk.’

Na een overzicht van de risico- en beschermingsfactoren uit de literatuur, volgen aanknopingspunten voor de begeleiding in de vorm van een ‘krachtenveldanalyse’. Er wordt ingegaan op de invloed van gender en cultuur op de seksuele ontwikkeling en op het risico op seksueel grensoverschrijdend gedrag. Op het niveau van de professional en de organisatie wordt gekeken welke uitdagingen spelen en hoe de gepresenteerde aanpak kan helpen in het ontwikkelen van competenties, afspraken, visie en wegwerken van weerstanden en mythes.

Waar het oorspronkelijke Vlaggensysteem reeds een uitermate boeiend instrument was voor de professional in zorg en welzijn, blijkt dit pakket gewoon onmisbaar in elke zorgvoorziening of jongerenorganisatie waar men werkt met kinderen, jongeren en volwassenen met een verstandelijke beperking.

Preventie

Een interne vormingsverantwoordelijke kan de theoretische achtergronden gemakkelijk aanbrengen op navormingen voor medewerkers. De kaarten zijn een interessant werkmiddel om met collega’s in kleinere teams na te denken over wat toelaatbaar en grensoverschrijdend is en hoe men gepast kan reageren in heel concrete situaties.

‘Wat is toelaatbaar gedrag?’

Het kaartensysteem bevat voldoende materiaal om een visie op seksualiteit op maat van de voorziening te ontwerpen. Het is uitermate bruikbaar om een preventief beleid op te zetten. Het helpt om bij vermoedens van grensoverschrijdend gedrag na te denken hoe men gepast kan reageren. Wanneer zal men eerder pedagogisch, dan wel straffend optreden? En wanneer schakelt men het gerecht in?

Het instrument helpt om met collega’s van gedachten te wisselen over seksueel gedrag. Men kan het raadplegen als men even niet meer weet hoe men (storend) seksueel gedrag moet aanpakken. Bij jongeren met een voldoende hoog mentaal niveau kunnen de kaarten ook gebruikt worden om hen zelf te doen nadenken over wat al dan niet grensoverschrijdend is.

Basiswerk

Dit boek is een ‘must have’ voor alle organisaties en diensten in de begeleidings- en zorgsector, die werken met kinderen en jongeren met bijzondere noden. Niet om in een kast te zetten, maar om continu te gebruiken, zowel preventief als curatief. In elke leefgroep zou een exemplaar zichtbaar aanwezig moeten zijn.

‘Dit is een toonaangevend basiswerk.’

Opleidingen in de sociaal-agogische sector moeten het pakket aanbieden aan hun studenten. Dit is een basiswerk dat nog lang toonaangevend zal blijven.

Het enige minpunt is de kostprijs. Het hele pakket kost 83 euro en is erg luxueus uitgewerkt. De handleiding en onderbouwing zitten samen met de stevige kaarten in een mooie, harde box. Je kan het pakket wel zonder de onderbouwing aanschaffen, maar dit raad ik af. Het zou jammer zijn als de kostprijs een verdere verspreiding van het pakket zou tegenhouden.

Anderstaligen

Specifiek voor organisaties die werken met anderstaligen wijzen we nog op de website Zanzu. De site is een samenwerking van Sensoa met het Duits Federaal Agentschap voor Gezondheidspromotie en geeft in veertien talen uitleg over seksualiteit en seksuele gezondheid. Het is een toegankelijke site met tekeningen, navigatie via iconen, een voorleesfunctie en een vertaalwoordenboek met specifieke termen over seksualiteit, lichaam en relaties.

‘Zanzu.be helpt professionals communiceren.’

Zanzu is er niet alleen voor anderstaligen. Het is ook een hulpmiddel voor professionals om met anderstaligen te communiceren. De site is een interessante aanvulling bij het Vlaggensysteem wanneer interculturele aspecten en andere talen een rol spelen. Of als men bijvoorbeeld over seksueel gedrag van kinderen moet spreken met allochtone ouders.