Steeds meer gedwongen opnames

Elise en Sandra

“Blijkbaar gedroeg ik mij zo agressief dat ze mij daarom naar de isoleercel brachten.” Wie de Rotterdamse Elise kent, zou niet verwachten dat ze al drie keer op een gesloten afdeling verbleef, na arrestatie door agenten.

‘In de politieauto riep ik nog dat ik er niet thuishoorde.’

Toch is Elise zeker niet de enige. 180 kilometer verder, in Brugge, belandde ook Sandra in de isoleercel: “In de politieauto riep ik nog dat ik er niet thuishoorde, dat ik geen werk meer zou vinden.”

Beiden omschrijven hun gedwongen opnames als een traumatische ervaring. Voor ex-patiënten als hen is het vreselijk om te zien dat die gedwongen opnames blijven stijgen.

Cijfers spreken voor zich

In Vlaanderen registreerde het Departement Welzijn, Volksgezondheid en Gezin in 2015 3516 gestarte procedures voor gedwongen opnames, een stijging van 21% tegenover 2009.

In Nederland registreert de politie sinds 2011 overlast door ‘verwarde’ personen. Het betreft dan onder meer demente ouderen, verslaafden of andersvaliden. De politie kreeg er in 2016 zo’n 75.000 meldingen, vergeleken met 2011 bijna een verdubbeling. Toch is maar een kwart van die mensen daadwerkelijk psychiatrisch patiënt.

“De toename van verward gedrag uit de politiecijfers valt samen met de stijging van het aantal zelfdodingen, daklozen en meldingen van overlast bij de woningbouwverenigingen”, verklaart Niels Mulder, professor psychiatrie aan het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam. “Dat doet ons vermoeden dat het om een maatschappelijk probleem gaat.”

Minder bedden, meer overlast?

Zowel in Nederland als Vlaanderen werd de geestelijke gezondheidszorg onlangs hervormd. Door een toevoeging aan de wet kunnen Vlaamse ziekenhuizen sinds 2010 hun budget flexibel gebruiken om nieuwe zorgvormen te creëren. Al kan dit enkel als er ook bedden worden afgebouwd.

De Nederlandse overheid geeft duidelijk aan hoe groot de beddenreductie moet zijn. Zo besloot men in 2012 dat tegen 2020 het aantal opnameplaatsen in psychiatrische ziekenhuizen met een derde moet dalen. Men reduceerde bijgevolg het aantal bedden in korte tijd met 20%.

‘Opnames hebben een averechts effect.’

Waarom deze doelstelling? Mensen zouden meer voordeel hebben bij een thuisbehandeling. Dit beaamt Joris Vandenberghe, professor psychiatrie aan de KU Leuven: “Opnames in een psychiatrisch ziekenhuis hebben een averechts effect. Zo verlies je contact met je omgeving en geraak je vervreemd van de samenleving. Houd daarom de opnames zo kort mogelijk en gebruik alternatieven als mobiele en ambulante zorg.”

In werkelijkheid komen die alternatieven nauwelijks van de grond. Toch heeft het geen zin om de oorzaak van de toename van gedwongen opnames enkel bij de beddenreductie te leggen, zegt professor Mulder: “Meer bedden zullen het probleem absoluut niet oplossen. De overlast met mensen met psychische problemen komt voort uit eenzaamheid, individualisering, armoede en gebrek aan sociale voorzieningen door de gemeente.”

Wie beslist?

Een vraag die misschien al even op de lippen ligt: Wie beslist of iemand gedwongen moet worden opgenomen of niet? De huidige Nederlandse Wet Bijzondere Opnamen Psychiatrische Ziekenhuizen regelt zwart op wit wanneer dwang in de geestelijke gezondheidszorg is toegestaan.

De inbewaringstelling is daarbij de meest urgente procedure. Een patiënt wordt binnen 24 uur – na akkoord van de burgemeester – gedwongen opgenomen, zonder tussenkomst van de rechter. De veiligheid van de wijk en de persoon zelf gaat in dat geval voor op de bewegingsvrijheid van de patiënt.

De rechterlijke machtiging wordt opgelegd door de rechtbank. De belangrijkste rechterlijke machtigingen zijn de voorlopige machtiging – waarmee je een gedwongen opname in het ziekenhuis regelt – en de machtiging tot voortgezet verblijf om een gedwongen opname telkens met een bepaalde termijn te verlengen.

In alle gevallen moet voor gedwongen opname sprake zijn van de volgende vier criteria: De persoon heeft een psychiatrische stoornis. Hij vormt een acuut gevaar voor zichzelf of zijn omgeving. Dat gevaar vloeit voort uit zijn psychiatrische stoornis. Alleen gedwongen opname kan het gevaar bij de persoon wegnemen.

Vlaanderen

In Vlaanderen geldt de Wet op de Bescherming van de Persoon van de Geesteszieken van 26 juni 1990. Die wet schrijft twee procedures voor om een patiënt onder dwang op te nemen: de gewone procedure en de spoedprocedure.

‘Een medisch expert bepaalt of iemand ziek is.’

De gewone procedure – het best te vergelijken met de rechterlijke machtiging – start met een verzoekschrift bij de rechtbank, voorzien van een medisch verslag. De spoedprocedure kan je dan weer het best vergelijken met de inbewaringstelling. Daarbij beslist de arts over de noodzaak van een onmiddellijke gedwongen opname.

Beide procedures moeten aan drie criteria voldoen: Iemand gedraagt zich zo agressief dat er een ernstig gevaar is voor anderen in de omgeving. Iemand brengt zijn eigen gezondheid en veiligheid ernstig in gevaar. En er is sprake van een geestesziekte. De wet geeft hier geen definitie over, een medisch expert bepaalt of iemand ‘geestesziek’ is.

Onduidelijke dwangmaatregelen

Hoewel in beide landen het aantal dwangmaatregelen toeneemt, past de geestelijke gezondheidszorg in Nederland vaker dwang toe.

‘Nederland past sneller dwangmaatregelen.’

“Het belangrijkste verschil tussen beide landen is dat in België de wet niet definieert wat gevaar is. Wij moeten zelf maar uitmaken wat en wie een gevaar is, niet alleen als arts, maar ook als rechter”, zegt professor Vandenberghe. “In Nederland heeft men tot in details beschreven wat gevaar is. Ook werd dit ruim gedefinieerd, ruimer dan dat wij dat toepassen.”

Niels Mulder bekrachtigt de woorden van zijn collega: “We passen sneller dwangmaatregelen toe door de hang naar veiligheid.” Is de geestelijke gezondheidszorg in Nederland te voorzichtig geworden? “We zijn een defensieve samenleving geworden. De neiging om dwang toe te passen neemt toe omdat we bang zijn dat het fout gaat.”

De reden voor de hogere dwangcijfers is volgens Vandenberghe makkelijk te verklaren: “Dit heeft deels te maken met het feit dat zij een situatie sneller gevaarlijk vinden. Goederen van anderen beschadigen bijvoorbeeld, wordt bij ons niet aanzien als een gevaar. Natuurlijk mag dat veroordeeld worden, maar het zal geen reden zijn om iemand gedwongen op te nemen.”

Soms moet het

Gedwongen opname is soms de enige manier om iemand te helpen. Mensen zijn agressief of brengen de omgeving in gevaar door roekeloos gedrag. Al is het in Vlaanderen niet gemakkelijk om als arts iemand een behandeling op te leggen.

‘Het is een moeilijke denkoefening.’

“De enige manier om mensen gedwongen te laten behandelen is via een gedwongen opname in een psychiatrisch ziekenhuis”, legt Isabelle Libbrecht uit, psychiater in het Antwerps ziekenhuis Stuivenberg.

“Het is een moeilijke denkoefening. Je hebt als arts de opdracht om te handelen in nood maar als ze dat dan weigeren, staan we voor een dilemma.”

Gebrek aan ziekte-inzicht

Toch is de afweging of iemand een inbewaringstelling of vrijwillige behandeling krijgt soms zo klaar als een klontje, zegt Aram van Reijsen, hoofd psychiatrie van de crisisdienst in Rotterdam. “Iemand die graag hulp of medicijnen wil, kunnen we gewoon zorg leveren. Maar bij iemand die zegt: ‘Ik ben niet ziek, ik wil niet mee naar het ziekenhuis’, kom je uit bij inbewaringstelling, tenminste als die door zijn ziekte een gevaar vormt.”

Ex-patiënte Sandra begrijpt nu volkomen waarom ze met dwang werd opgenomen. “Ik was echt een moeilijk geval en viel andere patiënten lastig. Achteraf gezien was het niet slecht dat ze me voor een tijdje uit de maatschappij hebben gezet.”

Toch was het vooral haar gebrek aan ziekte-inzicht dat haar parten speelde. “In het ziekenhuis zeiden ze me dat ik psychiatrische hulp nodig had omwille van mijn psychoses. Ik weigerde die hulp en liet me op de spoedafdeling onderzoeken voor fysieke klachten.” Die fysieke klachten bleven uit en na maandenlang onderzoek besloten de artsen van de spoeddienst dat het zo niet verder kon en startten ze een gedwongen opname.

Vage termen, snelle beslissingen

Zoals we eerder aangaven, specifieert de Belgische wet niet wat gevaar is. Dit zorgt soms voor verwarring en spanning tussen politieagenten en artsen, zo getuigt psychiater Libbrecht. “Tot twee maal toe hebben agenten mij onder druk gezet om een gedwongen opname te kunnen starten.”

‘Wanneer vindt een arts iemand gevaarlijk?’

In principe moet de arts echter op een onafhankelijke wijze een medisch verslag opstellen. Al begrijpt Libbrecht de verwarring: “Onze criteria zijn zo vaag omschreven dat het gewoon vraagt om problemen. Kijk maar naar het gevaarcriterium: Wanneer vindt een arts of de politie iemand gevaarlijk?”

Heeft de patiënt dringend psychiatrische hulp nodig? Dan wordt er verwacht dat de artsen zo snel mogelijk een oordeel klaar hebben. Psychiater Libbrecht: “Wij hebben de patiënt nog nooit gezien en kennen zijn achtergrond niet. Doordat we over te weinig info beschikken, kunnen we snel een verkeerd oordeel vellen en dit ten voordele van een gedwongen opname.”

Professor Joris Vandenberghe vindt ook dat artsen meer tijd moeten krijgen: “Als psychiaters pleiten wij voor een evaluatieperiode van minimum 24 uur zodat de patiënt lang genoeg geobserveerd wordt vooraleer men zo’n ingrijpende beslissing neemt.”

In Nederland verandert de functie van het psychiatrisch ziekenhuis door de beddenreductie: “Opnameafdelingen ontwikkelen zich meer dan vroeger tot intensive care. De crisisbehandeling richt zich op het hanteerbaar maken van de crisis, waar gezien de beperkte capaciteit een grote doorstroom is”, zegt Aram van Reijsen, hoofd van de Rotterdamse crisisdienst. “De mensen die het hardst zorg nodig hebben, daar wil je plek voor vrijmaken. Dat zal voor sommige patiënten erg vervelend zijn maar behandelaars moeten prioriteiten stellen.”

Trauma’s door gedwongen opname

Hoe verloopt zo’n gedwongen opname? Als we dit vragen aan ex-patiënte Elise, antwoordt ze duidelijk: “Ik kwam terecht in een vierkant kamertje met alleen een kartonnen toiletpot op de grond. Je wordt uitgekleed door de verpleging. Daar lig je dan, naakt op de grond. Dat was echt geen pretje, zelfs onmenselijk eigenlijk.”

Nadien kreeg ze veel medicatie toegediend. “Die hoge doseringen vlakken je helemaal af. Stel je maar eens voor dat je helemaal geen emoties meer hebt.”

‘Ik kwam terecht in een vierkant kamertje.’

Ook vond Elise dat de psychiaters te weinig aandacht hadden voor haar persoonlijke geschiedenis. “De voeding voor mijn psychose komt voort uit mijn kindertijd, uit mijn opvoeding en jeugdtrauma’s. In plaats van me beter te voelen, kreeg ik door de behandeling er nog een trauma bij, met de isoleercel en alle gedwongen medicatie.”

De gedwongen opname kan zowel in Nederland als Vlaanderen verlengd worden met verplichte nazorg. Dit helpt patiënten hun leven stilletjes aan weer te hernemen. Al zijn ze wel onderworpen aan strenge voorwaarden. “Ik moest tweewekelijks naar de huisarts voor een Risperdal-spuit (antipsychoticum, red.) en de psychiater voor een consultatie. Ik hield me daar niet aan en werd daardoor terug opgenomen”, getuigt Sandra.

Het alternatief: ambulante zorg

Sinds de afbouw van bedden wordt in Vlaanderen en Nederland steeds meer ingezet op re-integratie van mensen met een psychiatrische aandoening. Door mobiele en ambulante zorg aan te bieden proberen ze hen bij de zorg te betrekken en dit zonder enige dwang.

‘Psychiatrie streeft naar zorg dichtbij de mensen.’

Psychiater van Reijsen bevestigt dat de psychiatrie streeft naar zorg dichtbij de mensen: “De ambulante zorg wil je versterken, zodat je als geestelijke gezondheidzorg een sterk netwerk hebt in de wijken. Ik geloof dat het aantal crisissituaties op die manier vermindert.” De Antwerpse psychiater Libbrecht gaat nog een stapje verder: “De mobiele zorg kan de gedwongen opnames in de individuele gevallen beperken en recidive voorkomen. Ook komt er geen politie over de vloer dus is het minder traumatiserend.”

Ex-patiënte Sandra juicht de nieuwe initiatieven toe. “De gedwongen opname past niet in de participatiebeweging. Nu wordt de patiënt gelukkig steeds vaker beschouwd als iemand die ondanks zijn ziekte toch beslissingen kan nemen.”

Zowel de Nederlandse Elise als de Vlaamse Sandra hebben een cursus tot ervaringsdeskundige gevolgd om zo lotgenoten een hart onder de riem te steken. Toch zal hun geschiedenis met de psychiatrie nooit rooskleurig worden, vooral Elise heeft het nog moeilijk: “Ik had vaak ruzie met de psychiaters. Wanneer ik de medicatie weigerde bijvoorbeeld, draaiden ze mij op mijn rug en voor ik het wist, zat er een spuit in mijn kont. Echt vreselijk.”Lees ook de getuigenis van Brenda Froyen op Sociaal.Net.