Werk en kinderen combineren? Flexibele kinderopvang helpt bij moeilijke puzzel

Patstelling

Voor wie op onmogelijke uren moet werken, is de deur van de kinderopvang vaak op slot. En wie niet kan rekenen op kinderopvang heeft het moeilijker om een traject naar werk op te starten, een opleiding te volgen of in te stappen in een meer duurzame job. Andersom hebben ouders die niet werken het moeilijker om toegankelijke en betaalbare kinderopvang te vinden.

‘De VDAB vindt dat Maria zelf een oplossing moet vinden.’

Deze patstelling was het startpunt van het Europees Interreg-project ‘Providing Access to Childcare and Employment’ (PACE). Dertien organisaties uit Vlaanderen, Nederland, Frankrijk en Engeland begeleidden gezinnen in kwetsbare situaties naar kinderopvang en werk. De stad Mechelen nam de projectleiding op zich. Verhalen en getuigenissen geven een boeiende kijk op drempels die gezinnen ervaren. Zij wijzen de weg naar nieuwe inspirerende modellen.

Een voorbeeld

Werk en kinderopvang sluiten niet altijd naadloos op elkaar aan.

Een deelnemer aan dit project illustreert dat met het verhaal van Maria, een alleenstaande moeder. Maria wordt opgeroepen voor een op­leiding in Brussel. Die opleiding start om 8.00 uur ’s ochtends. Maria heeft geen wagen. Als ze tijdig in Brussel wil geraken met het openbaar vervoer, moet ze voor 6.00 uur kunnen vertrekken. Het kinderdagverblijf gaat pas open om 7.30 uur. De VDAB vindt dat Maria zelf een oplossing moet vinden of dat de kinderopvang zich moet aanpassen.

Veel gezinnen zitten in een gelijkaardige situatie. In een gezin bewegen mensen zich voortdurend van de ene taak naar de andere. Er moet eten op tafel komen, de jongste moet nog in bad, huiswerk moet gemaakt. Daarnaast zijn er bewegingen naar het werk, een opleiding, een ouder die zorg nodig heeft of een afspraak met de dokter. Gezinnen proberen oplossingen te vinden om al die trajecten gecombineerd te krijgen.

Strak en flexibel

Dat is niet eenvoudig. Ritmes en tijdsschema’s zijn vaak dwingend. Een ouder wil bijvoorbeeld een cursus volgen. Maar dan niet na 17.30 uur, want dan is de kinderopvang gesloten. Inderdaad: ook de kinderopvang heeft zijn eigen ritmes en schema’s. Opvang moet gepland worden, liefst lang op voorhand. En kinderen komen bij voorkeur minstens een aantal vaste dagen per week naar de opvang.

Ook de zorg voor kinderen kan je slechts gedeeltelijk plannen. Je stelde op zondag een weekplan op, maar dat botst al snel op onverwachte wendingen: zieke kinderen hebben zorg nodig, de school organiseert een extra oudercontact, de kinderopvang sluit een dag zodat medewerkers een opleiding kunnen volgen, de fiets van het oudste kind is stuk.

Starre organisaties

Ouders moeten dagelijkse routines doorlopen, op langere termijn plannen en voorbereid zijn op toeval. Daarnaast moeten ze rekening houden met de eigen logica van elke organisatie waarmee ze te maken krijgen. Vaak is dat een eenzijdig proces: gezinnen passen zich aan, organisaties veel minder.

‘Gezinnen passen zich aan, organisaties veel minder.’

Samira vertelt hoe zij dat ervaart. “Ik ben een alleenstaande mama met twee kinderen. In juni kreeg ik telefoon van de VDAB dat ik onmiddellijk aan de slag moest. Toen ik hen vroeg wie mijn kinderen kon opvangen, antwoordden ze kort: ‘We kunnen je daarbij niet helpen’. Gelukkig kwam de PACE-begeleider tussen en die zorgde ervoor dat ik kon wachten tot september.”

Nog moeilijker voor kwetsbare gezinnen

De combinatie tussen werk en gezin is nog lastiger voor kwetsbare gezinnen: alleenstaande ouders, ouders met een recente migratieachtergrond of in een vluchtelingenstatuut, ouders die in armoede leven of kampen met gezondheidsproblemen.

Vaak hebben deze ouders al een moeizame geschiedenis met werk achter de rug. Na een lange periode van werkloosheid of herstel moeten ze opnieuw op zoek naar werk. Gaan ze niet in op een oproep om te starten met een opleiding of werk, dan dreigen ze sociale voordelen te verliezen. Nog anderen zien zich gedwongen om een job aan te nemen met werkuren die nauwelijks te combineren zijn met een gezonde gezinsdynamiek. Dan ontstaat er een zorgprobleem.Bihan, B. L., and Martin, C. (2004), Atypical Working Hours: Consequences for Childcare Arrangements, Social Policy and Administration, 38(6), 565-590.

Buiten de kantooruren

De ene job is ook gezinsvriendelijker dan de andere. Zo maakt het een verschil of je een job hebt binnen de kantooruren dan wel op alle mogelijke momenten van de week. Zo’n onregelmatige jobs vind je intussen in veel sectoren: schoonmaak, verzorging, logistiek, beveiliging, horeca en verkoop. Werknemers bevinden zich hier vaak in een precaire situatie: ze moeten veel flexibiliteit tonen, maar krijgen dat zelf weinig.

‘De groei van flexibele jobs is een probleem: beleidsmaatregelen worden afgestemd op klassieke arbeidsstructuren.’

Die groei van flexibele jobs is een probleem: beleidsmaatregelen worden afgestemd op klassieke arbeidsstructuren. Toch valt een groeiende groep werknemers buiten zo’n strak werkschema. Vaak gaat dat over mensen die in kwetsbare situaties leven.

Opnieuw aan de slag

Kijken we naar de zorg voor de kinderen, dan hebben ouders drie mogelijkheden: ze zorgen zelf voor hun kinderen, ze schakelen informele hulp in of ze gebruiken formele kinderopvang. De vraag is of elk gezin vrij kan kiezen tussen die mogelijkheden.

Niet dus. Beleidsmaatregelen en maatschappelijke en economische verwachtingen beperken de keuzes van ouders. In sommige gezinnen is er maar één ouder in beeld of ontbreekt een sociaal netwerk in familie of buurt.

In België hebben moeders vijftien weken moederschapsrust. Door die korte periode moeten baby’s vroeg naar de kinderopvang. In Frankrijk en Engeland kunnen moeders veel langer voor hun pasgeborenen zorgen. Al liggen die uitkeringen niet hoog, toch kiezen deze moeders om thuis te zijn met een lage uitkering. Die keuze ligt soms voor de hand als ouders moeten kiezen tussen onzeker werk en dure kinderopvang. In België moeten te veel jonge ouders willens nillens hun slecht betaalde en onzekere job snel hervatten. Bovendien gaat een stevige hap van dat karig gezinsbudget naar kinderopvang.

Geen perfecte match

Daarnaast beperken ook elementen aan de zijde van de kinderopvang de keuzemogelijkheden van ouders.

Een formele kinderopvang is niet voor iedereen even toegankelijk.Vandenbroeck, M., e.a. (2008), Mothers’ search for infant child care: The dynamic relationship between availability and desirability in a continental European welfare state, Early Childhood Research Quarterly, 23(2), 245-258.In Frankrijk en Vlaanderen is er op sommige plaatsen een tekort aan opvangplaatsen. In Engeland zijn er plaatsen beschikbaar, maar is de kinderopvang bijzonder duur.

De bestaande kinderopvang is niet voor iedereen begrijpelijk en bruikbaar. Sommige ouders zijn bijvoor­beeld bang voor het oordeel van kinderbegeleiders en ondervinden dat ze hun tijdsbesteding moeten verantwoorden. Andere zien te veel verschillen tussen de kinderopvang en het eigen opvoedingsmodel. Ze hebben het gevoel dat de kinderopvang niet ‘voor hen’ is.

Moeilijke puzzel

Ouders moeten zelf de puzzel leggen van kinderopvang en werk. Die opdracht is eenvoudiger voor wie duurzaam werk heeft. En ook wie voldoende geld of ondersteunende netwerken heeft, kan flexibiliteit ‘inkopen’. De puzzel is dan makkelijker gelegd.

Maar wat met de meer kwetsbare ouders voor wie de puzzel veel moeilijker is omdat niet alle stukjes op elkaar aansluiten. Wat helpt hen vooruit? Wie is bereid om, naast de ouders, ook flexibel te zijn?

Oplossingen liggen aan de kant van de werkgever en de kinderopvang. Laten we die eens bekijken.

Flexibele werkgever

Je kan verwachten dat de werkgever meer flexibiliteit aan de dag legt. Soms gebeurt dat ook, met eenvoudige oplossingen.

‘Flexibiliteit botst snel op grenzen.’

In Engeland verschoof een werkgever zijn opleiding naar de namiddag toen bleek dat de omringende kinderdagverblijven op dat moment meer plaats hadden om kinderen op te vangen. Een hotelketen besliste om de uren van de werkshifts gelijk te laten lopen met die van de scholen en kinderdagverblijven in de buurt.

Maar de realiteit is dat die flexibiliteit snel op grenzen botst: de meeste werkgevers wijken niet af van vaste regels en werkschema’s. Waarom zou een werkgever de werkuren aanpassen als andere werkkrachten klaar staan om dezelfde job zonder discussie aan te nemen? Ook al zijn sommige werkgevers erg flexibel, toch hangt het nog veel af van de individuele goodwill.

Buiten de lijnen kleuren

Sleutelen aan de flexibiliteit van de arbeidsmarkt is niet evident. Maar het is wel mogelijk, minstens op lokaal niveau. In dit project nodigden de partners ook lokale werkgevers uit voor de netwerken en bijeenkomsten. Zo konden die voeling krijgen met de concrete en praktische noden van ouders.

‘Plooit een flexibele kinderopvang zich niet te veel naar de wensen van de arbeidsmarkt?’

Het kan ook beter met de manier waarop mensen toegeleid worden naar werk. Te vaak worden ouders verplicht om een job aan te nemen of een cursus te volgen. De zorg voor een goede opvang van de kinderen ligt volledig in hun kamp. Dat is een onrealistische verwachting als je een beetje vertrouwd bent met het reilen en zeilen in de kinderopvang.

Binnen dit PACE-project slaagden de sleutelfiguren er in om bij deze arbeidstoeleiding meer ruimte te creëren voor een goede opvang van de kinderen. Dit vraagt om een brede kijk, op werknemers, op hun gezinnen, op de noden van kinderen. Daarvoor moeten veel organisaties buiten de lijnen durven en willen kleuren.

Strakke kinderopvang

Ook de kinderopvang volgt een strakke structuur. De meeste kinderopvanginitiatieven hanteren een regelmaat, met duidelijke openingsuren. Flexibele kinderopvang is dun gezaaid.

Dat is niet toevallig: een flexibele kinderopvang botst op heel wat kritische vragen.Raes, A., Piessens, A., Willockx, D. (2020), Flexibiliteit in de kinderopvang, Mechelen, Stad Mechelen.Plooit een flexibele kinderopvang zich niet te veel naar de wensen van de arbeidsmarkt? Krijgt de economische logica op die manier niet te veel overwicht?

Lees ook

‘Kinderopvang is meer dan een babysit voor de arbeidsmarkt’

Ook pedagogische argumenten houden een flexibele kinderopvang op afstand. Flexibele kinderopvang zou niet goed zijn voor kinderen. Want flexibiliteit staat haaks op stabiliteit. Dankzij stabiliteit kunnen kinderen zich hechten aan de begeleiders. Regelmaat en structuur zijn goed voor hun welbevinden. Die stabiliteit vertaalt zich in de praktische organisatie van de kinderopvang. Zo werken veel kinderdagverblijven met vaste leeftijdsgroepen of een vaste begeleider per kind.

Goede portie flexibiliteit

Toch zijn heel wat ouders vragende partij voor een meer flexibele kinderopvang. Het helpt hen om een moeilijke puzzel te leggen.

De vraag is dan: Hoe creëer je flexibiliteit zonder stabiliteit op de helling te zetten? Dat kan bijvoorbeeld door het hele team mee te nemen in het ‘waarom’ van meer flexibiliteit. De verhalen van ouders spelen hier een grote rol. Als je met kleine aanpassingen een groot verschil kunt maken voor een gezin, is de stap naar meer flexibiliteit een stuk kleiner.

‘Hoe creëer je flexibiliteit zonder stabiliteit op de helling te zetten?’

Een coördinator van een Engelse kinderopvang zag haar initiatief die omslag maken. “Sommige medewerkers waren sceptisch. Ze dachten dat de kinderen het moeilijk zouden hebben met de verandering van openingsuren routines. Maar nu hebben ze gezien wat voor positieve impact het had op de ontwikkeling van kinderen. Ze kregen enkele wensessies en genoten er echt van om naar het kinderdagverblijf te komen. Dus, opnieuw, de medewerkers kunnen het voordeel zien van dit soort kinderopvang.”

Concrete uitwerking

Het pleidooi voor een flexibele kinderopvang is geen abstract debat maar staat of valt met haar concrete uitwerking. In dit project werkten we verschillende concrete modellen en scenario’s uit.Raes, A., Piessens, A., Willockx, D. (2020), Flexibiliteit in de kinderopvang, Mechelen, Stad Mechelen.

Welk model het ‘beste’ is, hangt af van de lokale context. Zo subsidieerde een lokale overheid opvang aan huis door zelfstandige kinderbegeleiders. In die stad is er veel werk op atypische uren, in de horeca en in de zorg. Opvang aan huis is voor sommige gezinnen de enige mogelijke oplossing omdat er geen kinderdagverblijven zijn die heel vroeg of heel laat open zijn.

Een andere organisatie zette een netwerk op van private kinderdagverblijven die elk een aantal plaatsen reserveerden voor ouders die op korte termijn opvang nodig hadden. Ouders die een opleiding volgden, een sollicitatiegesprek hadden of plots begonnen werken konden daar terecht.

Samenwerking

Overal duikt dezelfde vaststelling op: samenwerking is cruciaal en kinderopvang is daarbij een volwaardige partner. Verbinding maken met andere sectoren is cruciaal. Alle projectdeelnemers werkten met sleutelfiguren om die verbinding te leggen.

‘Dit project toont dat het kan. En dat is vooral een plus voor de meer kwetsbare oudergroepen.’

De stad Mechelen stelde bijvoorbeeld twee sleutelfiguren aan die in de kinderopvang klaarstonden voor ouders in het speciaal hiervoor opgerichte kinderdagverblijf ‘38 Volt‘. Hun rol was cruciaal en veelzijdig. Zij gingen mee naar afspraken, hielpen ouders wegwijs te maken in administratie, zorgden ook voor opleidingen op maat, hulp bij het solliciteren. De sleutelfiguren hadden zo een totaaloverzicht van wat er leefde bij gezinnen.

Evenwichten respecteren

De combinatie van werk en gezin is een ‘wicked problem’, met lastige en complexe oplossingen. Verschillende partijen moeten een bijdrage leveren.

Gezinnen doen hun best en tonen verbazend veel flexibiliteit. Sommige werkgevers tonen flexibiliteit, maar die plooibaarheid botst snel op grenzen. Wij kijken voor verdere groei vooral in de richting van een meer flexibele kinderopvang. Vanzelfsprekend moeten daar een evenwicht gevonden worden tussen economische en pedagogische belangen.

Dit project toont dat het kan. En dat is vooral een plus voor de meer kwetsbare oudergroepen.