Privacy of veiligheid: moeten we kiezen?

Binnen en buiten de huiskamer

Met kinderen thuis die de tienerjaren bereiken, komt privacy nadrukkelijk op de agenda. Het begon in de badkamer waar de aanwezigheid van ouders niet langer wordt geapprecieerd. Over de vraag of de kamerdeur op slot mag, tot dreigende verbodstekens en boodschappen op de kaft van vooralsnog lege dagboeken.

‘Waarom zou je je zorgen maken over privacy als je niets fout doet?’

Het thema privacy ontlokt ook buiten de huiskamer de nodige discussie. Iedereen lijkt er wel een mening over te hebben en die meningen liggen soms mijlenver uit elkaar. Van mensen die met hand en tand de privacy van zichzelf en hun familie verdedigen tot zij die zich afvragen of we überhaupt wel privacy nodig hebben. En of we dat al niet lang geleden hebben opgegeven op het moment dat we een Facebookaccount aanmaakten.

Privacy is ook een issue wanneer het gaat over het verminderen van allerhande risico’s die onze veiligheid of gezondheid bedreigen. Zeer actueel zijn er de talrijke maatregelen ter bestrijding van de coronapandemie, maar ook bij de aanpak van criminaliteit of het bestrijden van radicalisering liggen er privacythema’s op tafel.

Niets te verbergen?

De discussie over privacy is soms heftig, maar meestal erg kort en voornamelijk beslecht met het massaal gebruikte ‘nothing to hide’-argument: Waarom zou je je zorgen maken over privacy als je niets fout doet?

En toch sluiten we ‘s avonds de gordijnen en gunnen we onze buurman liever geen blik in onze rekeninguittreksels. We willen liever geen pottenkijkers in huis. In lang vervlogen tijden werd privacy in de eerste plaats gelinkt aan dat probleem van fysieke binnendringing. Pas later kwam daar de binnendringing op mentaal vlak bij: bescherming van onze gedachten, onze mening, onze verbale en schriftelijke communicatie.

Ordentelijk debat

Maar wat is het nut of de zin van privacy?

Het privacydebat toont een kluwen van zeer diverse bezorgdheden en discussiepunten. Het gaat over mijn dochter en haar badkamer, camerabewaking in de kinderopvang, vervelende toestemmingen die we moeten geven vooraleer we een website te zien krijgen of vingerafdrukken op onze identiteitskaart.

‘De rijkdom van dit debat is meteen ook een probleem.’

Dat toont de rijkdom van dit debat, maar is meteen ook een probleem. Want als we die niet ordentelijk op een rijtje zetten, verzanden we onvermijdelijk in een chaotisch gesprek.

Om dat allemaal helder te houden, onderscheiden we drie thema’s.

Kafka

Een eerste thema gaat over dataverzameling en het verlies van controle over je gegevens: persoonlijke data die worden verzameld en vervolgens door derden worden verwerkt, verkocht, gebruikt. De vrees is dat data over jou, je familie of je werk, een inkijk in jouw wereld geven bij mensen die je liever niet laat meekijken. En dat kan diverse problemen veroorzaken.

Bijvoorbeeld doordat we niet meer weten welke data over ons circuleren en gebruikt worden om beslissingen te nemen. Dat doet meteen denken aan het boek ‘Het proces’ van Franz Kafka.Solove, D. J. (2012), Nothing to hide: The false tradeoff between privacy and security, Yale University Press.Een man wordt gearresteerd en vervolgd, zonder dat hij weet waarom dat gebeurt. Hij stelt vast dat een uitgebreid dossier over hem wordt bijgehouden, maar hij heeft geen idee wat daar wordt vermeld. In een bureaucratie circuleert veel informatie over mensen, op basis waarvan belangrijke beslissingen worden genomen. Zonder dat mensen zelf nog vat hebben op deze datastromen, laat staan dat ze er weet van hebben.

‘In een bureaucratie circuleert veel informatie over mensen.’

Ook binnen een overheid zijn datastromen niet foutloos, niet altijd transparant en moeilijk te controleren. Nochtans kunnen zij een bijzonder grote impact hebben op onze maatschappij als geheel, maar ook op het leven van individuen. Daar kan de Franse Jeanne Pouchain van meespreken. Deze Franse vrouw probeert reeds sinds 2017 de Franse overheid te overtuigen dat zij onterecht werd doodverklaard. Voorlopig zonder succes.

Ander doel

Een bijkomend risico van deze wijdverbreide dataverzameling is dat de data in handen komen van derden die ze voor een ander doel gebruiken. Gegevens die voor een specifiek doel werden verzameld, worden in een later stadium gebruikt voor een heel ander doel.

Informatie gaat soms razendsnel van hand tot hand, naar bedrijven, overheden en al wie daar om diverse redenen in geïnteresseerd is of zijn voordeel mee kan doen. Daardoor wordt informatie die gerelateerd is aan één van jouw levensdomeinen gebruikt in een ander levensdomein met een heel andere functie.

Het verbaast velen al niet meer dat er ‘ergens’ datapakketjes over ons bestaan, die worden verhandeld aan commerciële partners om de juiste advertentie bij het meest geschikte publiek te krijgen. Niet iedereen zal deze activiteit als schadelijk ervaren. Hooguit kan je spreken van een grotere kans op beïnvloeding tot het kopen van producten die eigenlijk niet nodig of gewenst zijn. Dat is eigen aan reclame.

Oneigenlijk gebruik

Maar soms zijn de gevolgen meer schadelijk. Een verzekeraar die beslag kan leggen op medische informatie van personen, kan dan mensen uitsluiten van verzekering of minder gunstige voorwaarden aanbieden. Dat zet het solidariteitsprincipe van verzekeringen op de helling en zou er uiteindelijk voor zorgen dat de meest risicodragende personen uit de boot vallen.

Data kunnen ook in handen komen van malafide organisaties of individuen. Als men de hand kan leggen op je financiële informatie, dan riskeren je bankrekeningen geplunderd te worden. En bij identiteitsfraude kan de schade nog veel verder oplopen en riskeer je op te draaien voor misdrijven die onder jouw naam zijn gepleegd.

Terug naar privacy

Het spreekt voor zich dat ieder van ons dergelijk misbruik van persoonlijke data wil vermijden. Privacy is de buffer die ons beschermt tegen dergelijke uitwassen en misbruiken.

‘Privacy is de buffer die ons beschermt tegen misbruik.’

In de kern gaat het bij dit eerste privacythema over het recht om controle te houden over de informatie over zichzelf en te beslissen welke informatie over jezelf wordt gedeeld met wie. Parent, W. (1983), Privacy, Morality and the Law, Philosophy and Public Affairs, 12, 269–288.Regelgeving, zoals de Europese General Data Protection Regulation (GDPR) is bedoeld om op dit probleem een antwoord te bieden. Die werd in 2018 in het leven geroepen om bestaande wetgeving en richtlijnen rond gegevensbescherming aan te passen aan de sterke opkomst van nieuwe technologieën.

Big Brother

Naast het thema van dataverzameling en het verlies van controle daarover, komt in de privacydiscussie ook een heel ander thema aan bod: overheden verzamelen data om burgers te monitoren en tussen de lijntjes te laten lopen.

Dat thema doet dan weer denken aan het boek 1984 van George Orwell, waarin een totalitaire overheid wordt geleid door een regering die Big Brother wordt genoemd en die zijn burgers obsessief volgt en strikte discipline vraagt.Solove, D. J. (2012), Nothing to hide: The false tradeoff between privacy and security, Yale University Press.

‘Als we het DNA van iedereen in een databank bijhouden, kan dat helpen om misdrijven sneller op te lossen.’

Ook onze overheid verzamelt vandaag steeds meer data over haar burgers. Dat gebeurt uiteraard altijd met de beste bedoelingen. Zo wordt jouw belastingaangifte grotendeels automatisch ingevuld. En met één klik op de knop kan men je zeggen of je wel of niet in aanmerking komt voor een beurs, een premie of een vergunning. De administratieve rompslomp kan zo gevoelig verkleind worden.

Die dataverzameling heeft tal van voordelen. Wanneer informatie uit je medisch dossier vlot gedeeld wordt tussen huisarts en ziekenhuis, kan jouw opname vlotter verlopen. Men kan ook rekening houden met jouw specifieke medische achtergrond. Als we het DNA van iedereen in een databank bijhouden, kan dat helpen om misdrijven sneller op te lossen.

Evenwichtsgymnastiek voor de overheid

We gaan er doorgaans van uit dat onze data bij de overheid in goede handen zijn. Toch moeten we op onze hoede zijn: de data waarover overheden beschikken kunnen ons nadelig uitvallen. Zeker wanneer die overheid meer autoritaire trekken vertoont.

‘We moeten op onze hoede zijn.’

In een democratische samenleving hebben de burgers een maximale vrijheid en de autonomie over hoe zij hun leven willen inrichten. Een overheid kan wel in functie van een algemeen belang vrijheden van burgers begrenzen. In democratisch ingerichte landen wil men deze inperkingen tot een minimum beperken. Een maatregel mag nooit schadelijker zijn voor mensen dan datgene wat het wil voorkomen of tegengaan. En een overheid moet altijd kiezen voor die maatregel die het minst schadelijk is voor zijn burgers.

Naarmate een overheid meer autoritaire trekken vertoont, komt er meer rek op deze principes. De neiging om verder in te breken op de privacy van burgers wordt steeds groter.

Persoonlijke voorkeuren

Dan volgt vaak een schijnbaar onoplosbare discussie tussen mensen die de inbreuk op privacy onverantwoord vinden tegenover mensen die vinden dat dat moet kunnen in functie van het algemene belang.

‘Het is aan de beleidsmakers om een grondige kosten-batenanalyse op te maken.’

Er zijn immers sterk uiteenlopende meningen over hoe belangrijk een algemeen belang is of hoe ernstig of dreigend een problematiek is. Dat bleek heel duidelijk tijdens de coronacrisis. Sommigen vinden het risico op en de gevolgen van de ziekte voldoende ernstig voor zeer vergaande maatregelen. Anderen vinden de genomen maatregelen buitenproportioneel. De schade door de maatregelen is niet alleen groot op het vlak van autonomie en vrijheid, maar ook bijvoorbeeld op mentaal welzijn, op economisch vlak en zelfs op het vlak van gezondheid, wanneer men de behandeling van andere aandoeningen uitstelt.

Het is aan de beleidsmakers om een grondige kosten-batenanalyse van de maatregelen op te maken. Dat vraagt een diepgaande afweging.Burssens, D. (2016), Evaluation of Crime Prevention: Escaping the Tunnel Vision on Effectiveness, The Howard Journal of Crime and Justice, 55(1–2), 238–254.Het gewicht dat men geeft aan die baten of aan bepaalde neveneffecten blijft echter sterk afhankelijk van persoonlijke voorkeuren. Ook de ideologie van mensen kan mee bepalen of men vindt dat een overheid sterk en controlerend mag ingrijpen om de orde te handhaven, dan wel dat burgers daarin de nodige autonomie en vrijheid moeten behouden.

De keerzijde van de medaille

Op het eerste zicht lijkt het alleen maar nuttig dat een overheid over zoveel mogelijk persoonlijke data beschikt. Zo kan zij werken aan meer veiligheid, criminele daders opsporen of werken aan de volksgezondheid.

‘Overheden verglijden naar een steeds bredere inzameling van gegevens.’

De keerzijde van de medaille is dat een overheid zelf een ernstige bedreiging kan vormen voor die mensen die niet passen in het plaatje. Dat kan gaan over een verschil in visie, een andere cultuur of levenswijze, een specifieke seksuele geaardheid, of een te grote mond tegenover het overheidsregime. Hoe meer een overheid zijn burgers binnen de zelf uitgetekende lijnen wil laten kleuren, hoe meer een geleidelijke inperking van de vrijheid en autonomie van burgers dreigt.

De mate waarin burgers al dan niet instemmen met het delen van data met de overheid, hangt trouwens heel sterk samen met het achterliggende doel. Wanneer data dienen om de diensten aan burgers te verbeteren, is er brede steun. Als men data wil inzamelen om de bevolking te controleren of toezicht te houden, dan wordt dat in veel mindere mate aanvaard.van Zoonen, L. (2016), Privacy concerns in smart cities, Government Information Quarterly, 33(3), 472–480.Toch zien we dat overheden op dat vlak verglijden naar een steeds bredere inzameling van gegevens en daaraan gekoppeld steeds ruimere toepassingen.

Zonder privacy kan je niet leven

Een derde thema binnen het privacydebat gaat verder dan de discussie over rechten of vrijheden. Privacy is noodzakelijk om ‘mens’ te kunnen zijn, om een menswaardig leven te kunnen leiden.Martijn, M. en Tokmetzis, D. (2016), Je hebt wél iets te verbergen: Over het levensbelang van privacy, De Correspondent.

‘Privacy beschermt de menselijke waardigheid.’

In zijn meest elementaire vorm gaat dit over de private ruimte in iedere mens: zijn gedachtewereld, zijn gevoelsleven, zijn innerlijk. Als er geen privacy zou zijn, dan zou dat afbreuk doen aan die menselijke waardigheid en het zelfrespect die daar onlosmakelijk mee zijn verbondenFrancis, J. G. and Francis, L. (2017), Privacy: What everyone needs to know, Oxford University Press.Zonder privacy kan je niet leven. Als jouw gedachten, gevoelens, ervaringen voor iedereen raadpleegbaar, controleerbaar en evalueerbaar zijn, dan leef je niet meer, maar dan word je geleefd. Dan wordt je hele doen en laten gestuurd door wat anderen mogelijk wél of niet van je willen, of althans wat jij denkt dat men wil.

The right to be let alone

Daarom is het voor mensen zo belangrijk dat zij de inkijk in hun leven kunnen beperken. Dat werd heel lang geleden al kort maar krachtig uitgedrukt in “the right to be let alone”.Warren, S. and Brandeis, L. (1890), The Right to Privacy, The Harvard Law Review, 4(5), 193–220.

Vroeger kon men de problematiek van inkijk door anderen nog aanpakken door ruimtelijke ingrepen. Vandaag situeert de problematiek van inkijk zich niet alleen in de fysieke wereld, maar zeker ook op het internet. Aan de hand van de massale verzameling van gegevens met betrekking tot jouw internetgebruik, krijgt men in feite een heel vergaande inkijk in jouw innerlijke wereld, jouw gedachten, voorkeuren en ergernissen. Het zijn data die niet bewust door jou worden gedeeld, maar wel door allerhande bots worden verzameld en breed verspreid. Daarmee wordt het cruciale recht om de inkijk in jouw leven te beperken ernstig geschaad.

Op veilig spelen

Privacy is dus belangrijk omdat het ons beschermt tegen misbruik door derden, omdat het de vrijheid en autonomie van burgers helpt beschermen tegen een te vergaand autoritarisme van de overheid, en het speelt een rol in een menswaardig bestaan waar ieder van ons een stukje wereld voor zichzelf mag houden.

‘Mensen verwachten van de overheid dat zij risico’s beheerst.’

Toch moet het recht op privacy het vaak afleggen ten opzichte van dat andere belang: veiligheid. Ondanks aanwijzingen voor een aanzienlijke daling van delinquent gedrag in westerse landen, zien we sinds het begin van de 21e eeuw een versnelde invoering van veiligheidsmaatregelen.Aebi, M. F. and Linde, A. (2010), Is There a Crime Drop in Western Europe?, European Journal on Criminal Policy and Research, 16(4), 251–277.Denken we maar aan een sterk toegenomen inzet op bewaking en toezicht, samenwerking met politie en een toenemend gebruik van straffen of zero-tolerantiebeleid.Kupchick, A. and Ellis, N. (2008), School discipline and security fair for all students?, Youth and Society, 39 (4), 549-574. Ook op het vlak van gezondheid speelt men het liefst op veilig. Reeds lang vóór de coronacrisis ging men bijvoorbeeld steeds vlotter vaccineren tegen de (seizoens)griep.

De toename van allerlei preventie- en veiligheidsmaatregelen houdt duidelijk verband met de opkomst van de ‘risicosamenleving’. Sinds de jaren ’80 wordt de positieve focus op het ontwikkelen van een verzorgingsstaat gaandeweg verlegd naar een grotere focus op veiligheid. Mensen verwachten van de overheid dat zij risico’s beheerst, onzekerheden en angst wegneemt en dreiging voorkomt.Boutellier, H. en Van Stokkom, B. (1995), Consumptie van veiligheid. Van verzorgingsstaat tot veiligheidsstaat, Justitiële verkenningen, 5, 96–111.Deze tendens zet zich tot op heden steeds verder door.

Efficiënter en sneller

Bij dat streven naar meer veiligheid wordt heel vaak ingezet op maatregelen die de privacy van mensen aantasten. De overheid wil meer data over haar burgers en wil ook vaker haar burgers kunnen identificeren. De toegang tot gegevens van burgers laat toe om efficiënter en sneller in te grijpen wanneer de veiligheid in het gedrang is.

Gezondheidswerkers zullen een sterk besmettelijke ziekte sneller kunnen indijken als zij over realtime informatie beschikken over wie de ziekte draagt en waar de dragers ervan gelokaliseerd worden. Als politie en justitie sneller toegang hebben tot private informatie zouden zij er beter in slagen om misdrijven op te lossen en de daders ervan te vatten.

Valse tegenstelling

Men offert privacy op om meer veiligheid te bekomen. Dat is althans de teneur van vele maatregelen. Privacy en veiligheid worden voorgesteld als twee communicerende vaten. Meer veiligheid voor minder privacy en vice versa. Maar de spanning tussen deze twee belangen op deze wijze voorstellen, vat niet de complexe wisselwerking tussen beide.

‘Privacy en veiligheid worden onterecht voorgesteld als communicerende vaten.’

Privacy wordt vaak gezien als een obstakel op het pad naar een veiligere samenleving. Nochtans is het recht op privacy net bijzonder belangrijk om onze veiligheid op diverse vlakken te garanderen. Wanneer overheden niet langer de privacy van burgers respecteren kan dat leiden tot een extreem onveilige omgeving.

Beroepsgeheim en veiligheid

Ook dichterbij, in de welzijns- en gezondheidssector, kan het gebrek aan privacy onveilige situaties veroorzaken. Zo ligt het beroepsgeheim regelmatig onder vuur.

Lees ook

‘Een goede sociale professional is discreet’

Wanneer informatie over potentieel gevaarlijke of verontrustende situaties niet doorstroomt naar politie en justitie, zou dat onveiligheid creëren. Maar als mensen denken dat gevoelige informatie die zij delen met een gezondheids- of welzijnswerker niet langer geheim blijft, is vooral de kans groter dat zij die informatie gaan achterhouden. En dan zijn we nog verder van huis natuurlijk.

Als iemand niet meldt HIV te hebben, kan dat zeer onveilige situaties creëren voor de beroepskrachten in de gezondheidszorg en voor de directe omgeving van de patiënt. En dat gebeurt vaker naarmate men vermoedt dat privacy niet is gegarandeerd.

Privacy én veiligheid naar waarde schatten

Het is dus niet zo dat privacy enkel een hindernis is in het bekomen van veiligheid. Het heeft zelf ook een belangrijke rol in het verzekeren van een veilige samenleving. Privacy en veiligheid zijn beide belangen die de burger ten goede komen. Het is bijzonder belangrijk om ze zo goed als mogelijk met elkaar te verzoenen.

‘Is er nog een goede balans tussen veiligheid en privacy?’

Is er vandaag nog sprake van een goede balans tussen veiligheid en privacy? Steeds meer privacy wordt opgegeven voor nog kleine vooruitgang op het vlak van veiligheid. Bovendien laat men bij deze afwegingen vaak de zichtbare voordelen op korte termijn zwaarder doorwegen dan de potentiële, maar nog onzekere gevaren op langere termijn.

Er is nood aan een grondig publiek debat om dat evenwicht te bewaken, en waar nodig te herstellen. Dat zijn moeilijke afwegingen. Waar stop je de verdere aftasting van de privacy? Stel dat we de oplossingsgraad van een bepaald misdrijftype met enkele percenten kunnen verhogen door het invoeren van een sterk privacy-onvriendelijke maatregel. Doen we dit dan?

Korte en lange termijn

De enige uitweg uit deze discussie is om privacy en veiligheid niet als concurrenten van elkaar te zien, maar beide als zeer belangrijke belangen die de nodige aandacht vragen. Hierbij zal men regelmatig de burgers moeten consulteren over wat zij aanvaardbaar achten. Het zijn zij die moeten bepalen welke gegevens mogen verzameld worden in functie van welke doelstellingen.

Een gezond evenwicht zullen we enkel vinden in overleg. Dan is het mogelijk om op zoek te gaan naar die aanpak en strategieën die zowel privacy als veiligheid versterken. Want je hebt een voldoende veilige samenleving nodig om mensen de nodige privacy te gunnen. En je hebt een sterke privacy nodig om je binnen die grote onvoorspelbare wereld veilig te kunnen voelen.