Palliatieve zorg: sociaal werkers kunnen cruciale rol spelen

Onderbenut potentieel

Sociaal werkers kunnen van groot belang zijn in de levenseindezorg: van een proactieve rol in de zorgplanning tot het voorkomen van conflicten en het beïnvloeden van beleid. Toch toont eigen onderzoek aan dat dit potentieel vaak onbenut blijft.

Vanuit wijkgezondheidscentrum De Ridderbuurt toont Sylvia Hubar hoe sociaal werk die opdracht kan invullen. Deze ervaren sociaal werker, die ook les geeft aan de opleiding sociaal werk (UCLL), vervult binnen haar organisatie al jaren een sleutelrol in palliatieve zorg en vroegtijdige zorgplanning. Samen met huisarts Els Bartholomeeusen ontwikkelde ze een protocol dat expliciet de waarde en de rol van sociaal werk in levenseindezorg onderstreept.

‘Sociaal werkers zijn bij uitstek geschikt zijn om de sociale dimensie van palliatieve zorg te ondersteunen.’

Sylvia gelooft dat sociaal werkers bij uitstek geschikt zijn om de sociale dimensie van palliatieve zorg te ondersteunen. “Sociaal werkers hebben een unieke meerwaarde bij de begeleiding van mensen in hun laatste levensfase en bij het ondersteunen van hun naasten,” aldus Sylvia.

Sylvia Hubar: “Ongeveer tien jaar geleden hadden we een tragische situatie met een patiënt die thuis dood werd aangetroffen door zijn zoon. De man was de voorafgaande weken duidelijk achteruitgegaan, maar hij hield thuisverpleging af met het argument dat zijn zoon er elk moment zou zijn. Hij weigerde ook het aanbod van zorgverleners om met de ambulance naar het ziekenhuis te gaan. Hoewel onze zorgverleners hun best deden om de wens van de patiënt te respecteren, deed deze gebeurtenis ons nadenken: hadden we iets kunnen doen om dit te voorkomen?”

‘Sociaal werk wordt vaak te laat of te weinig ingeschakeld.’

“Tijdens een evaluatie kwamen we tot het inzicht dat sociaal werk vaak te laat of te weinig wordt ingeschakeld in de zorgverlening. Als sociaal werk eerder betrokken was geweest, hadden we mogelijk al eerder contact kunnen leggen met de zoon. Dan hadden we de voorkeuren en wensen voor zijn laatste levensfase samen kunnen bespreken en tijdig palliatieve zorg kunnen integreren in zijn zorgtraject.”

“Naar aanleiding van deze analyse hebben we in ons centrum werk gemaakt van een meer proactieve benadering van zorgplanning en palliatieve zorg, waarbij sociaal werkers een belangrijke rol spelen. Zij brengen de sociale context van patiënten in kaart en signaleren bijvoorbeeld wanneer contact met familieleden nodig is, en bij welke ondersteuning patiënten en hun naasten baat kunnen hebben. Zo is ons protocol rond palliatieve zorg ontstaan.”

“Tijdens ons multidisciplinair overleg stellen we nu bijvoorbeeld twee keer per jaar de vraag: ‘Van wie zouden we niet verbaasd zijn als hij of zij binnen een jaar overlijdt?’ Deze persoon benaderen we dan actief. Eerst door de huisarts en daarna ook door een sociaal werker voor verdere ondersteuning. Sociaal werkers kunnen ook zelf casussen aandragen, bijvoorbeeld in het geval van een oudere patiënt zonder sociaal netwerk die ernstig ziek is. Hierdoor krijgen we een breder zicht op de zorgnoden.”

‘We stellen ons twee keer per jaar de vraag: ‘Van wie zouden we niet verbaasd zijn als hij of zij binnen een jaar overlijdt?’ Die persoon benaderen we dan.’

“Een belangrijke meerwaarde is dat we sinds het protocol in de patiëntendossiers vastleggen wanneer iemand niet openstaat of klaar is voor gesprekken over levenseindezorg of planning daaromtrent. We respecteren hun tempo, maar blijven hen wel opvolgen, zodat ze uiteindelijk toch de zorg krijgen die ze verdienen.”

“We doen meer dan enkel administratieve ondersteuning, hoewel dat natuurlijk ook belangrijk is. Sociaal werkers zijn cruciaal in het versterken van de sociale dimensie in palliatieve zorg. Onze vertrouwensrelatie met patiënten helpt hen om open te staan voor gesprekken over het levenseinde, ook al zijn ze initieel misschien weigerachtig, en we verkennen dan samen hun wensen.”

‘Onze vertrouwensrelatie met patiënten helpt hen om open te staan voor gesprekken over het levenseinde.’

“Bovendien hebben we als sociaal werkers een goed overzicht van de lokale sociale kaart. We kunnen patiënten wegwijs maken in het ondersteunende aanbod in de buurt, zoals het palliatief netwerk of buurtinitiatieven die gericht zijn op mantelzorg en rouwverwerking, bijvoorbeeld in de context van de zorgzame buurt waar we ook aan meewerken.”

Euthanasiewens

“Sociale verbondenheid kan trouwens écht niet onderschat worden. Zo hebben we in ons centrum enkele gevallen gehad waarin mensen euthanasie overwogen vanwege ondraaglijk psychisch lijden, en waarbij er een onderliggende behoefte naar zingeving en sociale verbinding bleek.”

“In samenwerking met een organisatie als Reakiro, die mensen met een euthanasiewens omwille van ondraaglijk psychisch lijden begeleidt, speelden we bij deze mensen als sociaal werkers een rol in identificeren van de onderliggende vraag naar sociale participatie en zingeving. Ze voelden zich volledig buiten de samenleving gezet.”

‘Sociaal werk verbindt mensen met de maatschappij.’

“Sociaal werk speelt een belangrijke rol om mensen te verbinden met de maatschappij. En zo opnieuw zin in het leven te doen krijgen door waardevolle, menselijke verbindingen. Denk aan mensen die opnieuw beginnen werken, soms als vrijwilliger, zich engageren in een theatergezelschap, via creatieve therapie terug zin vinden in het leven of die zich engageren in hun wijk via zorgzame buurten.”

Lees ook

Evi Hanssen: ‘Palliatieve zorgverleners zijn de vroedvrouwen van de dood’

“Tot slot kijken wij met een scherp oog naar sociale ongelijkheid. Een waardig levenseinde en kwaliteitsvolle palliatieve zorg zijn mensenrechten, maar die worden niet altijd voor iedereen gewaarborgd.”

“Vooral ‘zorgmijders’, die vaak uit het beeld blijven van hulpverleners, proberen wij actief terug op de radar te krijgen. Wij vervullen daarbij niet alleen een signaalfunctie binnen onze eigen organisatie, maar ook naar externe partners zoals de sociale dienst van de mutualiteit of een intercultureel bemiddelaar van een ziekenhuis. We kunnen een politiserende rol spelen door beleidsmakers te wijzen op mechanismen van ongelijke toegang tot palliatieve zorg. Hier ligt nog onderbenut potentieel voor sociaal werk.”

“De politiserende rol van sociaal werk gaat vooral over het zichtbaar maken van kwesties waarin sociale onrechtvaardigheid speelt, zodat er aandacht voor komt en structurele verandering kan plaatsvinden.”

‘Palliatieve zorg is niet altijd gevoelig voor culturele verschillen.’

“Een goed voorbeeld hiervan is het thema culturele diversiteit in palliatieve zorg. Als sociaal werker in een wijkgezondheidscentrum met een diverse patiëntenpopulatie, merk ik vaak dat vroegtijdige zorgplanning en palliatieve zorg niet altijd voldoende gevoelig is voor culturele verschillen.”

Lees ook

‘Ouderen met migratieroots krijgen minder kwalitatieve zorg’

“Ik denk bijvoorbeeld aan een patiënte die vanuit haar culturele achtergrond de wens had om thuis en alleen te kunnen sterven. Als sociaal werkers hebben wij toen de regie genomen om deze wens duidelijk over te brengen aan de andere zorgverleners en te bekijken hoe we hiermee aan de slag konden. We grepen meteen onze kans om het bredere thema van culturele verschillen rondom ernstige ziekte en sterven bespreekbaar te maken.”

“Vanuit deze casus verkennen we op dit moment ook de mogelijkheid om nauwer samen te werken met intercultureel bemiddelaars, zodat zorg beter aansluit op de noden en wensen van mensen met migratieroots. Een volgende stap zou kunnen zijn om dit thema breder onder de aandacht te brengen binnen de eerstelijnszone, zodat ook lokale beleidsmakers betrokken worden in het streven naar diverssensitieve en inclusieve palliatieve zorg.”

“Zeker, we spelen ook een belangrijke rol in de ondersteuning van de omgeving van de patiënt. Zo bieden we na het overlijden begeleiding aan nabestaanden in hun rouwproces. Maar wat ik vooral wil benadrukken, is de steun die we ook geven aan mantelzorgers. Sociale verbondenheid en deelname aan het sociale leven zijn voor hen heel belangrijk, en wij kunnen hen daar als sociaal werkers in begeleiden.”

Lees ook

‘Bij palliatieve zorg worden sociaal werkers verengd tot administratief medewerkers’

“We zijn bovendien extra alert voor mantelzorgers in kwetsbare situaties. Mantelzorgers die zich in een sociaaleconomisch kwetsbare situatie bevinden of zelf een psychische kwetsbaarheid hebben, lopen een hoger risico om geïsoleerd te raken. Dit zowel voor als na het overlijden van hun naaste.”

“We zetten ons als sociaal werkers in om hen te begeleiden en te ondersteunen, zodat ze niet alleen staan en om te vermijden dat zij in verdere kwetsbaarheid terechtkomen.”

“Interdisciplinair werken is een belangrijke hefboom. Door zorgplanning en palliatieve zorg systematisch op de agenda te zetten in overlegmomenten, zorg je ervoor dat sociaal werkers actief betrokken worden. Ons protocol heeft hierin een grote rol gespeeld. Het biedt houvast en geeft een mandaat om een proactieve rol op te nemen.”

“Maar het begint allemaal met erkenning: sociaal werkers hebben een unieke meerwaarde bij de begeleiding van mensen in hun laatste levensfase en bij het ondersteunen van hun naasten. Als deze erkenning aanwezig is in je organisatiecultuur, dan kom je een heel eind.”