Neerslachtig, depressief, in de rouw: hoe zorgen voor lijdende ouderen?

Depressie bij ouderen

Depressie is geen rechtstreeks gevolg van ouder worden. Ouderen zijn niet automatisch somber en triest. Wel krijgen ze vaker te maken met lichtere depressies.Van Assche, L., en Van De Ven, L. (2022), ‘Deskundig begeleiden van ouderen’, Vanden Broele.Hoe dat komt? Ouderen worden op korte tijd geconfronteerd met verschillende aanpassingen. Denk aan lichamelijke achteruitgang of verlieservaringen. Vaak vinden deze veranderingen kort na elkaar of tegelijk plaats. Het vergt veel van hen.

De veranderingen brengen verdriet met zich mee. Neem Suzy.De voorbeelden zijn fictief, maar gebaseerd op reële situaties.Sinds het overlijden van haar man René heeft ze het financiëel niet breed meer. Een verhuis naar een klein appartement wordt noodzakelijk. René was heel sociaal en had een grote vriendenkring. Nu hij overleden is, komen de vrienden minder vaak op bezoek. Ze klopt quasi wekelijks aan bij de huisarts met klachten zoals hoofdpijn, duizeligheid of constipatie.

‘Ouderen zijn niet automatisch somber en triest.’

Jean heeft jarenlang voor zijn dementerende echtgenote Monique gezorgd. Hij was met haar mee naar het woonzorgcentrum verhuisd. Vorige maand is ze overleden. Nu hij plots niet meer voor haar moet zorgen, vraagt hij zich af wat nog de zin van het leven is. Hij is stil, heeft geen eetlust meer en zit de hele dag voor zich uit te staren. Het personeel in het woonzorgcentrum vindt het moeilijk om contact te maken.

Rita was altijd een actieve alleenstaande vrouw. Ze overwinterde elk jaar in Kreta, waar ze nog dagelijks lange wandelingen maakte en met vrienden tenniste. Maar vorig jaar kreeg ze kanker. De behandeling sloeg goed aan, maar fysiek ging ze sterk achteruit. Reizen en sporten, zelfs wandelen, kan ze niet meer. De thuisverpleegkundige maakt zich zorgen, want ze merkt dat Rita zich minder goed verzorgt.

Zichtbare signalen

Stel je bent sociale professional en werkt met ouderen. Bijvoorbeeld in een woonzorgcentrum, als thuisverpleegkundige of in een buurthuis waar veel ouderen komen. Je bent geen psycholoog. Hoe kan je dan aan mensen zoals Suzy, Jean of Rita toch steun bieden?

Het begint bij het herkennen van de neerslachtigheid en erkennen dat het niet ‘normaal’ is. Er zijn zichtbare signalen die kunnen wijzen op een depressie. Denk bijvoorbeeld aan een gebrek aan eetlust, verminderde slaap of nergens meer plezier in beleven. Maar ook cognitieve klachten zoals vermoeidheid, vertraagde beweging en spraak.

Op psychisch vlak tonen ouderen, vooral hoogbejaarden, minder de bekende signalen die kunnen wijzen op een depressie. Lichamelijke kwalen staan eerder op de voorgrond. Het is niet altijd gemakkelijk om te zien dat er iets anders onder zit.

‘Ouderen vertonen minder de bekende signalen die kunnen wijzen op een depressie. Lichamelijke kwalen staan eerder op de voorgrond.’

Wat niet helpt, is dat er in onze samenleving een negatief beeld over ouder worden bestaat. Zelfs zorgverleners kijken op een stereotype manier naar ouderen. Uiteraard verandert een lichaam door ouder worden. Organen werken trager en een lichaam herstelt minder snel.

Toch loont het om ook achter lichamelijke kwalen te kijken. Onverklaarbare pijnen, duizeligheid, constipatie, hoofd- en rugpijn, vergeetachtigheid en concentratieproblemen kunnen tekenen van neerslachtigheid zijn. Door deze symptomen bij ouderen als normaal te beschouwen bestaat het gevaar dat je een depressie over het hoofd ziet. En depressies kunnen genezen worden.

Wat nu?

Vermoed je een stemmingsstoornis bij een oudere, dan kan je zelf peilen naar de eetlust en slaap, of de persoon zich prettig voelt en of er suïcidale gedachten zijn. Door in gesprek te gaan met deze oudere kan er al iets in beweging worden gezet. Maar een vuistregel is wel: bespreek je bevindingen met de behandelende arts of psycholoog.

Veel professionals vragen zich af: “Hoe begin je zo’n gesprek met een oudere?” Dat is niet zo moeilijk. Een goed gesprek start met een open houding. Maak oogcontact met de persoon. Mensen die geen oogcontact maken, mag je vriendelijk vragen om je aan te kijken. Toon respect en interesse door rechtop te zitten en je op gelijke hoogte te plaatsen.

‘Een goed gesprek start met een open houding.’

Benader de oudere oprecht. Zeg bijvoorbeeld: “Dag mevrouw Jansens, ik ben Greet. Ik kom luisteren hoe het met jou gaat, want ik ben bezorgd over je stemming.” Zo’n diepgaand gesprek verloopt best in alle rust. Bijvoorbeeld in een apart hoekje of ruimte zodat afleiding of schaamte je niet hinderen tijdens het praten.

In eerste instantie kijken sommige ouderen je argwanend aan. Ze vermoeden bemoeienissen. Deze argwaan verdwijnt meestal wanneer je welgemeende bekommernis toont.

Vermijd betutteling

Ouderen houden niet van betutteling. Het zijn normale mensen met pakken levenservaring. Mijd dus verkleinwoorden, luider of trager praten en hoge stem. Begin zeker niet met: “Vertel eens, suske.”

‘Ouderen houden niet van betutteling. Het zijn normale mensen met pakken levenservaring.’

Betutteling kan ertoe leiden dat ouderen een gesprek weigeren. Ze voelen zich niet begrepen of hebben het gevoel dat ze niet serieus genomen worden. Dat versterkt de neerslachtigheid.

Maar als je op de juiste manier een gesprek aanknoopt en een luisterend oor biedt, kan dat zeer helpend zijn. Aanvankelijk loopt een gesprek misschien wat stroef maar gaandeweg loopt het vaak wel los.

Actief luisteren

Voor veel mensen is het niet eenvoudig om gevoelens precies te verwoorden. Zo ook voor ouderen. Iemand vertelt je: “Toen ik naar het woonzorgcentrum verhuisde, had ik het moeilijk”. Je kan je wel iets voorstellen bij ‘moeilijk’, maar misschien is jouw invulling wel fout. Vraag daarom door: “Vertel eens, wat bedoel je met ‘moeilijk’?”

Door het gevoel onder woorden te brengen, kan de intensiteit van de gevoelens afnemen. Het is een opluchting om erover te praten. En daar ligt een mooie rol weggelegd voor zorgondersteuners: actief luisteren, betrokkenheid en interesse tonen en in verbinding gaan.

‘Je kan het verdriet niet wegnemen. Je kan wel luisteren.’

We zijn als mensen geneigd meteen hulp te willen bieden. Zeker als hulpverlener, heb je het gevoel dat je met een oplossing moet komen. Dat je voor afleiding moet zorgen. De zon terug moet toveren aan de horizon. Maar je kan het verdriet niet wegnemen. Je kan wel luisteren.

Luister zonder te oordelen. Laat adviezen en uitspraken zoals: “Ach, bekijk het van de positieve kant!”, “Kop op, morgen is er een nieuwe dag!”, “Het komt wel goed!” of “Je moet je niet zo laten gaan!” achterwege. Ze kunnen ervoor zorgen dat de oudere zich niet gehoord voelt.

Lange termijn

Verwacht niet meteen wonderen van je eerste gesprekken. Een depressie is een ziekte die je niet snel even oplost. Hulp verlenen en steun bieden bij depressie is een werk van lange adem.

Stel haalbare en laagdrempelige doelen. Bijvoorbeeld een korte wandeling in de rolstoel of eens samen tot in het midden of einde van de gang wandelen. Bij ouderen met weinig eetlust, kan je voorstellen om te starten met enkel de soep of het dessert te eten. Of maak even tijd om samen een koffie te drinken.

‘Verwacht niet meteen wonderen van je eerste gesprekken.’

Zoek samen met de ouderen naar kleine activiteiten die hen het beste liggen. Leer de persoon kennen, zodat je een idee krijgt van de interesses. Je kan bijvoorbeeld een dagplanning opstellen, maar prop de agenda niet bomvol.

Weet ook: een activiteit hoeft niet altijd actief te zijn. Ook lezen, muziek luisteren, buiten op een bankje naar de vogels en bloemen kijken, zijn leuk om te doen. In het psychiatrisch centrum in Kortenberg, waar ik gewerkt heb, zie je de vliegtuigen landen en opstijgen. Dat vormde vaak de aanleiding voor een babbel over de reizen die patiënten gemaakt hebben. Fijne herinneringen en grappige anekdotes kwamen al snel ter sprake.

Lees ook

‘Er staat geen deadline op rouwen’

Er komt misschien een moment dat het gemoed van de lijdende oudere lichte verbetering toont. We hebben spontaan vaak de neiging om die verbeteringen in de verf te zetten: “Zie je wel, door vaker samen te wandelen, gaat het al beter met jou!” Maar weet dat de persoon dit meestal niet goed opvat. De somberheid is namelijk nog niet weg.

Zelfdoding

Ouderen zijn een risicogroep voor zelfdoding. Bij mannen boven zeventig jaar is het risico het hoogst.

Peil bij neerslachtige, depressieve of rouwende ouderen dus best ook naar de aanwezigheid van suïcidaliteit, een brede term die zowel suïcidale gedachten als voorbereidende handelingen omvat. Zelfdoding bespreken, is belangrijk. Suïcidale gedachten kunnen omkeerbaar zijn. Het is een misverstand dat suïcidaliteit bevragen tot zelfdoding leidt.

Lees ook

Zelfdoding bij ouderen: ‘Het is niet normaal dat mensen uit het leven stappen’

Hoe begin je zo’n gesprek? Stel concrete vragen zoals “Denk je soms aan de dood?” of “Heb je er al eens aan gedacht dat je dood wil zijn?” Door naar de doodswens te peilen, geef je de oudere die hierover piekert de kans om er over te praten.

‘Vaak willen mensen niet doodgaan, maar wensen ze een ander leven.’

Vaak willen mensen niet doodgaan, maar wensen ze een ander leven. Ze hebben het gevoel dat ze muurvast zitten. Ze zien geen andere uitweg. Belangrijk is om niet oordelend te reageren. Laat uitspraken zoals: “Denk eens aan je kinderen of familie” achterwege, want daarmee ontwijk je de gevoelens van de oudere.

Pols ook naar hoe concreet de doodswens is: “Heb je al plannen?” Sommige ouderen geven aan dat ze ’s ochtends niet meer wakker willen worden als ze gaan slapen. Ze willen “de natuur haar werk laten doen.” Plannen zijn dus afwezig. Anders en acuter zijn ouderen die wel plannen maken.

Overleg altijd met een arts of therapeut als een oudere doodswensen uit.

Ruimte van verdriet

Voor de hulpverlener is het contact met neerslachtige ouderen is niet altijd even gemakkelijk. Het kost best wat energie om mee af te dalen in hun ‘ruimte van verdriet’. Het zijn niet altijd aangename gesprekken. Het vergt moed om telkens weer een praatje te maken met iemand die heel negatief is.

‘Bespreek je gevoelens met collega’s.’

De gesprekken kunnen ook voor de zorgverlener herkenbaar zijn, slechte herinneringen oproepen. Gevoelens van boosheid, verdriet en machteloosheid kunnen de kop opduiken. Goede of gepaste zorg bieden verloopt dan moeilijk.

Wanneer je bij jezelf deze waterval van emoties gewaar wordt, is het belangrijk stil te staan bij deze gevoelens. Durf ze te erkennen. Krop ze niet op. Bespreek je gevoelens met collega’s. Dat kan helpen om de nare emoties te verlichten.

Contact houden

Toegegeven, het kan energie vragen om contact te houden met depressieve ouderen. Maar je hoeft niet telkens lange gesprekken te voeren. Weet dat regelmatige, korte bezoekjes waarbij je oprecht luistert veel betekenen. Door het contact te doseren, hou je het ook voor jezelf dragelijk.

Lijdende ouderen kunnen prikkelbaar en boos zijn. Iemand die rouwt, kan bijvoorbeeld boos zijn op de overledene, zichzelf of de situatie. Begrip tonen is belangrijk. Je mag de oudere gerust uitleggen dat boosheid niet vreemd is aan een rouwproces.

‘Het belangrijkste dat je dan als zorgverlener kan doen, is luisteren. Zonder oordeel. Zonder meteen oplossingen aan te reiken.’

Dat wil niet zeggen dat we ons als professionals zomaar onder de voet moeten laten lopen. Je mag je grenzen aangeven. Geef ‘ik-boodschappen’. Zo verwoord je wat je zelf waardevol vindt, zonder commentaar te geven op de ander. Bijvoorbeeld: “Als je zo staat te roepen, kan ik niet naar je luisteren.”

Veel ouderen zijn wel gelukkig. Toch kan het tij plots keren. Het leven van de oudere kan op korte tijd helemaal veranderen. Het belangrijkste dat je dan als zorgverlener kan doen, is luisteren. Zonder oordeel. Zonder meteen oplossingen aan te reiken.