Hoe muziek jongeren kan helpen op moeilijke momenten

Niels ontdekt de basgitaar

Niels is een jongere die lichamelijke klachten en spanning ervaart.Alle namen die in dit artikel gebruikt worden, zijn pseudoniemen.De buitenwereld voelt soms bedreigend aan. Onrustig loopt hij rond, op zoek naar dingen die hem tot rust kunnen brengen.

‘De basgitaar kan een hulpmiddel vormen om om te gaan met de onrust die Niels voelt.’

Op een dag komt hij in het muzieklokaal en neemt hij de basgitaar vast. Er verandert iets, zowel in zijn blik als in zijn houding. Hij wordt kalmer en lijkt iets ontdekt te hebben. De lage tonen van de basgitaar geven weer grond onder zijn voeten. Hij is gefascineerd door het instrument en gaat op zoek naar hoe het kan klinken.

Het lijkt alsof Niels een muzikaal ankerpunt begint te vinden bij de basgitaar. Het kan een hulpmiddel vormen om met de onrust die hij voelt om te gaan, of die een plaats te geven. Elke jongere kan op zoek gaan naar zo’n creatief ankerpunt, al dan niet binnen de muziek.

Muzikaal ankerpunt biedt houvast

De term ‘muzikaal ankerpunt’ is gebaseerd op het principe van ‘verankeren’, beschreven door muziektherapeut Kenneth Bruscia.Bruscia, K. (1997). ‘64 behandeltechnieken voor improvisatorische muziektherapie’, Improvisational Models of Music Therapy. (Lesmateriaal opleiding muziektherapie).Muzikale ankerpunten geven als het ware een taal aan datgene waar de jongere mee worstelt, daar waar woorden tekort schieten. Ze zoeken een muzikale vorm om bijvoorbeeld de boosheid, het verdriet of de onrust een plaats te geven en dat moment te verankeren.

Dat biedt een houvast. Het is een taal voor iets wat voorheen onuitspreekbaar was. Het vinden van een muzikaal ankerpunt op zich kan al een grote stap betekenen richting een oplossing voor of uitlaatklep bij een moeilijke situatie of thema.

Bij Homaar vzw krijgen jongeren de kans om tijdens creatieve ateliers op zoek te gaan naar muzikale ankerpunten. De organisatie, opgericht door mensen die voorheen in de kinder- en jeugdpsychiatrie werkten, biedt een groeiplek waar jongeren tussen 15 en 23 jaar even naartoe kunnen komen om op adem te komen. Maar het zoeken naar muzikale ankerpunten kan ook elders ingezet worden, zoals in de jeugdhulp, het jeugdwerk of het brede sociaal-culturele werkveld.

Stem en andere instrumenten

Voor Niels was het muzikale ankerpunt de basgitaar. Maar uiteraard kan zo’n diepere connectie ook met andere instrumenten ontstaan. En ook de stem kan voor een verankering zorgen: zingen, rappen, slam poetry…. Stemwerk helpt mensen connecteren met hun authentieke zelf en verloren of verborgen kanten van zichzelf te vinden.Austin, D. (2010), ‘The Theory and Practice of Vocal Psychotherapy. Songs of the Self’, London, Jessica Kingsley Publishers.

‘Ook de stem kan voor een verankering zorgen.’

Muzikale ankerpunten kunnen werken op het niveau van een individu, maar ze kunnen ook van betekenis zijn voor een breder systeem, zoals een gezin of samenleving. De gedaanten die muzikale ankerpunten kunnen aannemen, zijn afhankelijk van de persoon of groep en de situatie die zich aandient. Maatwerk is dus belangrijk.

Zelf muziek componeren

Lieve wil graag zelf een nummer schrijven. Ze schrijft de tekst samen met de anderen van de groep en we werken collectief de melodie en akkoorden uit. Het wordt een groepsproces waarin iedereen zelf kiest welke rol die wil spelen, zoals zingen, drums of piano. Iedereen is fier op het eindresultaat en voelt er een connectie mee. Op vraag van de jongeren wordt het nummer opgenomen. Ook willen ze het delen met de buitenwereld.

‘Het tempo van de jongeren volgen is belangrijk.’

Het maken van dit nummer was een groepsgebeuren. Door het tempo van de jongeren te volgen en de ideeën van hen te laten komen, zijn zij echt eigenaar van het nummer.

Zo’n nummer kan een ankerpunt vormen waar de jongeren weer naar kunnen luisteren, dat ze opnieuw kunnen zingen of spelen, aan familie of vrienden laten horen of later op terug kunnen blikken. Het is belangrijk dat er een opname wordt gemaakt waar de jongeren tevreden over zijn en die ze kunnen delen op de manier waarop ze dat zelf willen.

Samen afspeellijsten maken

We beluisteren in groep een aantal favoriete nummers van de jongeren. Ze zijn enthousiast en geven aan dat ze de nummers van de andere jongeren graag horen. Dus stel ik voor om samen een afspeellijst te maken. De afspeellijst wordt een gespreksonderwerp waarrond nieuwe connecties en conversaties ontstaan.

‘Sommige jongeren willen vooral muziek luisteren en niet per se zelf muziek spelen.’

Sommige jongeren willen vooral muziek luisteren en niet per se zelf muziek spelen of maken. Maar ook dan zijn muzikale ankerpunten mogelijk. Bijvoorbeeld door afspeellijsten maken. Dat kan alleen, maar ook in groep. Samen een afspeellijst maken, zorgt voor verbinding. Het is iets om later opnieuw te beluisteren.

Het kan voor jongeren heel spannend zijn om samen naar nummers te luisteren die veel voor hen betekenen. Afspeellijsten maken aan de hand van bepaalde thema’s kan dan een iets minder enge optie zijn.

Muziek in de thuistaal

Een meisje valt wat buiten de groep en heeft een grote tristesse over haar. Ze mist haar thuisland en kent de Engelstalige nummers waar de andere jongeren het over hebben niet. Ze zondert zich even af in een ander lokaal en gaat aan de piano zitten.

‘Ze speelt een nummer in haar moedertaal.’

Na een tijdje ga ik een kijkje nemen en vraag ik of ik me er even bij mag zetten. Ze zingt en speelt een nummer in haar moedertaal en gebaart dat ik mag meezingen. Ik improviseer zacht een tweede stem bij het nummer. Ze fleurt volledig op. Ze voelt zich erkend in het deel van haar identiteit waarmee ze verbinding zocht.

Jongeren met een migratieachtergrond kunnen een ankerpunt vinden bij muziek uit hun thuisland. Door deze muziek te spelen of beluisteren kunnen ze verbinding maken met een deel van hun identiteit. Uiteraard is de manier waarop voor iedere jongere verschillend.

Rol van de begeleider

Als begeleider is het cruciaal om aandacht te hebben voor creatieve oplossingen die de jongeren zelf vinden om met moeilijke gebeurtenissen om te gaan. Vanzelfsprekend is de houding en professionaliteit van een begeleider hierin belangrijk. Jongeren faciliteren om hun eigen oplossingen uit te voeren of verder uit te werken is een basisprincipe.Geldhof, A. (2017), ‘Wat is een gevalstudie’, in Demuynck J. en Geldhof A. (red.), Creatieve Therapie, Acco, Leuven/Den Haag.

‘Jongeren faciliteren om hun eigen oplossingen te ondersteunen of verder uit te werken is een basisprincipe.’

Het is interessant indien de begeleider zelf affiniteit heeft met een creatief medium. Dit kan inspirerend zijn voor de jongeren. De begeleider staat niet aan de zijlijn, maar kan meedoen en ondersteunen waar vraag of nood is. Zoals bijvoorbeeld basgitaar meespelen, percussie verzorgen, meezingen…

Meedoen moet telkens in overleg gebeuren met de jongeren. Soms kan het namelijk overweldigend zijn als iemand zomaar meezingt zonder dat daar om gevraagd werd. Voldoende vragen stellen, zelf mee helpen symboliseren en verbaliseren, vertragen en in kleine stappen werken zijn een must.

Lees ook

Als woorden tekortschieten, is er creatieve therapie

Verlies daarbij evenwel niet uit het oog dat het belangrijk is om de jongeren eigenaarschap te laten behouden over het creatieve proces. Vertrek dus niet vanuit een alwetende houding, maar laat de jongeren zelf de weg wijzen.

Dissonantie kan en mag

Elke persoon en iedere groep zoekt naar iets wat werkt op dat bepaalde moment. Het mooie hieraan is de onvoorspelbaarheid van waar je zal belanden. In een groep kunnen verschillende stemmen letterlijk samenkomen die elkaar anders misschien nooit zouden tegenkomen. Onenigheid en dissonantie kan en mag bestaan in de muziek. Er kunnen net mooie fricties en spanningen uit ontstaan. Als begeleider is het belangrijk om fricties te laten bestaan en niet continu te streven naar consensus en eenheid.

Uiteraard moet ook hier weer oog zijn voor de noden van de individuen en de groep. Sommige jongeren kunnen bijvoorbeeld moeilijk stiltes of een gebrek aan eenheid verdragen. In dat geval kan het net belangrijk zijn om wel naar schoonheid en eenheid te streven. Kleine muzikale interventies, zoals af en toe een pauze inbouwen, kunnen hierop inspelen.

‘Enkel gebruik maken van gesproken taal doet de menselijke complexiteit en gelaagdheid tekort.’

‘Meertaligheid’ op vlak van creatieve talen is een must in het brede sociaal-agogische werk. Enkel gebruik maken van gesproken taal doet tekort aan de complexiteit en gelaagdheid van de mensen waar je mee werkt. Tegelijk biedt een creatieve taal zoals muziek een manier om het over bepaalde thema’s te hebben zonder dat er letterlijk over moet gesproken worden.

Dit is een warm pleidooi om oog te hebben voor de diverse talen die jongeren spreken. Laten we met hen op zoek gaan naar de kanalen of manieren waarin zij deze taal kunnen ontwikkelen om er daarna woorden aan te kunnen geven.