Hoe maken we van zorgzame buurten een blijver?

Kantelpunt

In 2022 startten in Vlaanderen en Brussel 132 zorgzame buurten, met steun van de Vlaamse overheid en de Vlaamse Gemeenschapscommissie. Het totaal aantal zorgzame buurten ligt nog hoger: heel wat initiatieven werden opgestart buiten het kader van deze oproep. Het streefdoel is een buurt die noden detecteert, sociale netwerken versterkt en de weg wijst naar hulp. In zorgzame buurten dragen jong en oud zorg voor elkaar.

‘Na enkele jaren experimenteren en leren, staan zorgzame buurten op een kantelpunt.’

Na enkele jaren experimenteren en leren, staat dit beleidsinitiatief op een kantelpunt. Kiest de overheid om dit proces verder te zetten en beleidsmatig te verankeren of is het toch geen lang leven beschoren? Die vraag staat nog meer op scherp met de nieuwe legislaturen voor de deur, zowel op Vlaams als lokaal niveau.

Zorgzame buurten onderzocht

Vanuit het Expertisecentrum Zorg en Welzijn (Thomas More) volgden we de afgelopen jaren verschillende zorgzame buurten op. We organiseerden workshops, begeleidden trajecten en werkten ondersteunend materiaal uit zoals het pakket voor duurzaam werken aan zorgzame buurten.

We onderzochten ook hoe zorgzame buurten aan de slag gaan en wat de ervaren meerwaarde is. Vanuit hun deelname aan onze workshops laten we twee zorgzame buurten – Arendonk en Kontich – aan het woord en blikken we vanuit hun ervaringen vooruit.

Samenwerking is cruciaal

In Arendonk sprong lokaal dienstencentrum Durgebont mee op de kar van de zorgzame buurten. In wijk ‘De Vraai’ was er vroeger een sterke sociale cohesie, maar verhuisbewegingen in de buurt zetten de verbinding tussen bewoners onder druk.

Het dienstencentrum zocht samen met onder andere buurtbewoners, de school, het kinderdagverblijf en het buurtcomité uit wat voor hen een goede buurt is om te leven. Die samenwerking is cruciaal: iedereen die betrokken is in de buurt kan een rol spelen in het wegnemen van drempels, het detecteren van noden en het leggen van verbindingen.

Vanuit die ervaringen vatten medewerkers van dit lokaal dienstencentrum zorgzame buurten samen als “alle sterke punten die er in de buurt al zijn, op één kar krijgen.”

Betekenisvol zijn voor elkaar

In de regio Kontich-Rumst werkt Pegode vzw, een organisatie voor mensen met een beperking, mee aan zorgzame buurten. Voor hen is een zorgzame buurt vooral een kans om de verbinding te leggen tussen hun cliënten en de buurt. Het uitgangspunt is dat iedereen vanuit zijn talent een warm contact kan zijn voor elkaar. Pegode wil niet alleen betekenisvol zijn voor haar cliënten, maar ook voor de buurt.

‘Het uitgangspunt is dat iedereen een warm contact kan zijn voor elkaar.’

Zo beschikt deze organisatie in het nabijgelegen Reet (Rumst) over een woonhuis, gerealiseerd door ouders van kinderen met een beperking. Zorgzame buurten versterkte de betrokkenheid van lokale buurtbewoners bij deze werking. Zo ontstond een sterk netwerk. Als het woonhuis nu iets organiseert, gebeurt dat samen met de buurt. Ze delen het eigenaarschap van activiteiten en houden rekening met elkaars noden en gevoeligheden.

Sociale professional heeft sleutelrol

Beide organisaties benadrukken de cruciale rol van de sociale professionals in het werken aan zorgzame buurten. De rol die zij opnemen, bepaalt mee het eigenaarschap van de buurt. In het begin is er veel aandacht nodig voor kennismaking, verbinding en informatie. Buren die elkaar niet kennen, hebben een opstapje nodig.

‘Hoe je het ook draait of keert: in een zorgzame buurt heeft de professional een belangrijke functie.’

Na verloop van tijd, wanneer het initiatief op de rails zit, is er ruimte om alles meer los te laten. Alles verloopt meer spontaan en geëngageerde buurtbewoners nemen het roer over. Op dat moment is de sociale professional vooral een facilitator die nog voldoende zichtbaar en aanwezig is om, indien nodig, ondersteuning te bieden.

Ervaring leert dat als die ondersteunende rol helemaal wegvalt, een zorgzame buurt uitdooft. Hoe je het ook draait of keert: in een zorgzame buurt heeft de professional een belangrijke functie.

Plaats maken voor zorgzame buurten

Inclusief werken aan zorgzame buurten betekent niet alleen stilstaan bij hoe je aan de slag gaat als professional, maar ook waar. De plaats doet ertoe. Een ontmoetingsplaats voor de buurt is cruciaal. Dat kan een vaste plek zijn zoals een gemeenschappelijke tuin of lokaal. Maar ook mobiele ontmoetingsplaatsen zijn prima: een rondtrekkende caravan of een bakfiets met soep en koffie, bijvoorbeeld.

‘Mobiliteit en toegankelijkheid zijn belangrijke aandachtspunten.’

Op die manier kan je laagdrempelige ontmoeting organiseren. Mobiliteit en toegankelijkheid zijn belangrijke aandachtspunten: alle buurtbewoners moeten de kans hebben om vlot bij de locatie te geraken.

Participatie niet evident

Om een scherper beeld te krijgen van die bereikbaarheid en toegankelijkheid, gingen medewerkers van lokaal dienstencentrum Durgebont rondwandelen met buurtbewoners. Ze deelden hun ervaringen en gaven hun mening over wat voor hen belangrijk is en nog anders kan.

Ook Pegode bevestigt het belang van toegankelijkheid. Er zijn volgens hen nog te veel publieke of semipublieke plaatsen die hun deuren niet openstellen voor de buurt. Denk aan scholen, de bib, stations of ziekenhuizen. Ze kunnen allemaal samenwerken om de buurt te versterken.

‘In de praktijk wordt nog te vaak vanuit de eigen cocon geredeneerd.’

Maar in de praktijk wordt nog te vaak vanuit de eigen cocon geredeneerd. Participeren aan de werking van zorgzame buurten is niet voor elke dienst evident. Maar volgens Pegode is het belangrijk om te werken vanuit een breder gedeeld perspectief: “Hoe kan je deel worden van de buurt en zijn omgeving?”

Middenklassenmodel

Alle buurtbewoners bereiken en betrekken is niet vanzelfsprekend. Koffie, thee en taart lijkt voor vele buurten het succes om mensen te bereiken. Maar een grote uitdaging voor zorgzame buurten is het betrekken van heel de buurt. Een zorgzame buurt verbindt iedereen. Daarom moet kritisch bekeken worden of de activiteiten aangepast zijn aan de diversiteit van de buurt. Zo dient er goed gereflecteerd te worden over wie wat waarom organiseert. Welke buurtbewoners hebben hier nood aan?

Ruimte maken voor participatie van éénieder en goed weten wat de ervaren noden zijn, is dan cruciaal. De professional staat bij het organiseren van activiteiten best stil bij het eigen referentiekader en vooronderstellingen.

Van buikgevoel naar onderbouwd werken

Een buurtanalyse kan een ondersteunend instrument zijn om buurten te laten uitgroeien tot zorgzame buurten. Vaak duikt hier of daar een beloftevol idee op. Soms wordt het prille enthousiasme versterkt door meer grondige en objectieve analyse, maar zeker niet altijd. Zo begeleidden we als onderzoekers een lokaal bestuur dat ervan overtuigd was dat een welbepaalde buurt in hun gemeente verouderd was. Uit onze kwantitatieve analyse bleek evenwel dat er net veel jongeren woonden.

‘Heb je aan de buurtbewoners al gevraagd welke oplossingen ze zelf zien?’

Om beslissingen te nemen, is het opstellen van de analyse en informatie verzamelen over wie er woont in de buurt een meerwaarde. Maar ook hier is een participatief traject noodzakelijk. In workshops stelden we dikwijls de vraag: heb je aan de buurtbewoners al gevraagd of ze deze analyse herkennen en welke oplossingen ze zelf zien?

Consensus als valkuil

Een zorgzame buurt kan verschillende kanten uitgaan. Er zijn diverse noden en er leven verschillende meningen over hoe een zorgzame buurt er kan uitzien. Werken aan zorgzame buurten betekent dat je verschillende actoren en evenveel stemmen en meningen samenbrengt. Je gaat in gesprek over die verschillen en stemt af hoe je daar best mee omgaat.

Lees ook

‘Een groep kan en mag van mening verschillen’

Een valkuil hierbij is het streven naar consensus. De praktijken in Arendonk en Kontich bevestigen dat er in het werken met kwetsbare doelgroepen of met partners niet altijd eensgezindheid leeft. Soms uiten bewoners hun onbehagen bij netwerkmomenten of zitten professionals niet op een lijn. Het is niet altijd evident om er dan als professional of vrijwilliger te staan. Je moet oog hebben voor deze diversiteit aan meningen. Dat vraagt om specifieke vaardigheden met aandacht voor groepsdynamiek.

Durf kiezen voor debat

De overtuiging dat er tussen alle partners best consensus heerst, moet doorprikt worden. Uiteenlopende meningen worden uitgediept en kwetsbare personen met specifieke ervaringen worden bewust opgezocht. In de discussie elke stem toelaten is cruciaal. Anders sluit je mensen uit en bestendig je bepaalde machtsverhoudingen in de samenleving. Bovendien tonen die discussies en conflict wat er in de samenleving leeft.

De sterkte van zorgzame buurten ligt in het op zoek gaan naar alle stemmen van de buurt. Hoe meer mensen ervaring opdoen met elkaar en in contact komen met elkaar, hoe meer wederzijds begrip er kan groeien.

Het ontastbare voelbaar maken

Op alle beleidsniveaus staan nieuwe regeringen en coalities voor de deur. Nieuwe beleidsmakers zullen keuzes maken. Durven en willen ze blijven inzetten op zorgzame buurten?

‘Durven en willen beleidsmakers blijven inzetten op zorgzame buurten?’

De resultaten zijn vaak weinig concreet en niet meteen zichtbaar of tastbaar. Niet alles is immers meetbaar: hoe een cliënt van Pegode zich voelt in de buurt en vanuit zijn talent aangesproken wordt om de hond van de buren uit te laten, is niet altijd uit te drukken in harde cijfers of waarheden. De kracht van een netwerk is niet voor iedereen zichtbaar.

Idealiter ervaren beleidsmakers en politici de meerwaarde van zorgzame buurten aan de lijve. Buurtbewoners laten spreken over hun ervaringen en hun buurtwerking kan hierbij een krachtig instrument zijn.

Helikopterperspectief vanuit lokale besturen

Geen zorgzame buurt zonder lokale overheid. Voor Pegode vzw is dat zo klaar als een klontje. Al zijn ze een belangrijke netwerkpartner, ze blijven slechts een deel van het verhaal. Als ondersteuner van mensen met een beperking, hoort het sleutelen aan een zorgzame buurt niet tot hun kernopdracht.

Lees ook

‘Laat zorg groeien vanuit de buurt, ver weg van instellingen’

Er blijft dus een facilitator nodig die aandacht heeft voor alle facetten in en van de buurt. Die rol is weggelegd voor de lokale overheid. Het Decreet Lokaal Sociaal Beleid stelt dat lokale overheden de verantwoordelijkheid dragen om zicht te krijgen op noden. Zij moeten op basis hiervan een geschikt aanbod voorzien. Gaat het over zorgzame buurten, dan overziet ze vanuit een helikopterperspectief de relevante dynamieken en partners.

Een blijver

Zorgzame buurten ontstaan niet vanzelf. Deze innovatie vraagt verbindende professionals met oog voor politisering, voldoende personeel, tijd en middelen en voldoende daadkracht. Het vraagt ook om oog voor het structurele: een beleidsmatig perspectief waarbij er op alle fronten en alle verschillende domeinen gewerkt wordt aan zorgzame buurten, waarbij het potentieel van de buurt benut wordt en partners vanuit hun krachten verbinden.

Wil je van zorgzame buurten een blijver maken, dan moeten al deze elementen aandacht krijgen.