Er is geen kant-en-klare oplossing voor stalking

21.000 slachtoffers

Stalking is geen nieuw fenomeen. Al in het Romeinse Rijk was het achtervolgen van een gehuwde vrouw strafbaar.

‘Zowat iedereen komt in aanraking met stalking.’

Stalking groeide de laatste jaren uit tot een belangrijk maatschappelijk probleem. Jaarlijks doen minstens 21.000 slachtoffers en omstaanders aangifte bij de politie in ons land.Federale Politie, Directie van de politionele informatie & ICT, dienst Beleid en Beheer.Onderzoek wijst uit dat iemand 25 procent kans loopt om in de loop van zijn leven stalking te ervaren.

Het is dus geen marginaal fenomeen. Zowat iedereen komt in aanraking met stalking, hetzij rechtstreeks hetzij onrechtstreeks als omstaander van een slachtoffer of een pleger.

Geen aangifte

Stalkers zijn volhardend: gemiddeld houden ze hun gedrag 22 maanden vol.Spitzberg, B. H. and Cupach, W. R. (2007), The state of the art of stalking: Taking stock of the emerging literature, Aggression and Violent Behavior, 12(1), 64–86.

Meestal wordt een vrouw gestalkt door haar mannelijke ex-partner. Uit Europese cijfers blijkt dat een minderheid van deze slachtoffers hulp zocht voor de meest ernstige feiten. Ze doen geen aangifte omdat ze denken dat de feiten niet ernstig genoeg bevonden zullen worden (35 procent) of dat ze niet serieus genomen zullen worden (9 procent).

Wat is stalking?

Stalking is het herhaaldelijk en doelgericht lastigvallen van een concrete persoon. Gedragswetenschappers wijzen op het subjectief element van stalking. Wie het meemaakt, bepaalt deels zelf of en wanneer een grens is overschreden. Of je sterke angst en onveiligheidsgevoelens ervaart, verschilt van persoon tot persoon.

De strafwet koos ervoor om stalking onder te brengen onder de term ‘belaging’. Dat begrip wordt breed ingevuld. Strafbaar is “hij die een persoon heeft belaagd terwijl hij wist of had moeten weten dat hij door zijn gedrag de rust van die bewuste persoon ernstig zou verstoren”.

Niet alleen slachtoffers, maar ook omstaanders en professionals kunnen aangifte doen van stalking. Zo wil men slachtoffers zo snel mogelijk helpen, ook als ze uit schaamte of schuldgevoel de stap naar politie niet zetten.

Bezorgd over escalerende stalking

Er zijn verschillende verklaringen voor de hoge cijfers van stalking, onder andere maatschappelijke evoluties, sensibiliseringscampagnes en verbeterde registraties.

‘Als ik je niet kan hebben, zal niemand je hebben.’

Toch zijn het vooral de escalerende gevallen van stalking die ons zorgen baren. Dat het bijna uitsluitend gaat over mannelijke ex-partners, die met uitspraken als “als ik je niet kan hebben, zal niemand je hebben” en met een sluw voortraject hun gruweldaad aankondigen, laat niemand onberoerd.

Belangengroepen en wetenschappers verhogen de druk op beleidsmakers om in actie te schieten. Recent was er de opstart van een stalkingapp en de aankondiging van elektronische tracking systemen.

Is elke stalker gewelddadig?

We moeten ons hoeden voor stereotypes. Stalking wordt vaak verbonden aan fysiek geweld. Dat klopt niet helemaal. Eén op vier stalkers gaat op een bepaald moment over tot fysiek geweld. Niet elke stalking mondt dus uit in fysiek geweld.

Studies stellen ook vast dat partnermoord het eindpunt kan zijn van een periode van intense stalking. Bij ex-partners die tijdens de relatie het slachtoffer waren van familiaal geweld, is dit risico het hoogst. Maar ook zonder fysiek geweld, zijn de gevolgen van zo’n langdurige stalking groot.

Voorspellen

Of een stalker overgaat tot geweld hangt af van verschillende factoren.Groenen, A. (2006), Stalking. Risicofactoren voor fysiek geweld, Antwerpen, Maklu.Het risico wordt bepaald door een combinatie van persoonskenmerken, de motivatie van het gedrag en de specifieke context.

Zo is de combinatie van bedreigingen uiten en middelenmisbruik alarmerend. En ook als het langdurig stalken van de ex-partner gecombineerd wordt met het plegen van vandalisme, is fysiek geweld dichtbij.

‘Je kan niet voorspellen welke stalker overgaat tot fysiek geweld.’

Gezien die complexiteit, kan je niet voorspellen welke stalker overgaat tot fysiek geweld. Wel kan je een goede inschatting maken van toekomstig gedrag. Die inschatting bouw je op vanuit de motieven en de context van het gedrag, een analyse van risicofactoren en beschermende factoren.

Preventie en behandeling

Bovenal moet ingezet worden op preventie en begeleiding. Ook hier bots je op de complexiteit van dit fenomeen. Stalking los je niet op met een kant-en-klaar maatregelenpakket.

Wat betreft de behandeling van stalkers zijn wetenschappers en praktijkwerkers het erover eens dat er (nog) geen behandelprogramma’s bestaan die effectief zijn.Purcell, R. and McEwan, T. (2018), Treatment approaches for stalking, in Ireland, J.M. and Birch, P. (eds.), Violent and Sexual Offenders: Assessment, treatment and management, Londen, Routledge.We moeten het voorlopig stellen met beloftevolle resultaten van behandelingen gebaseerd op programma’s voor seksuele delinquenten en gewelddadige criminelen. Maar op dat moment heeft een stalker vaak al schade berokkend. Bovendien is stalking een heel specifiek probleem dat een eigen aanpak vereist. Schade die voor het slachtoffer soms onomkeerbaar is. Een snellere en efficiëntere aanpak blijft dus een prioriteit.

Beperkt probleeminzicht

Een belangrijke uitdaging voor behandelprogramma’s: hardnekkige stalkers hebben vaak een beperkt probleeminzicht en zijn weinig vatbaar voor therapie. Als de stalker zichzelf ziet als een slachtoffer, dan zal hij juridische maatregelen of forensische behandelingsprogramma’s snel naast zich neerleggen. Het kunnen zelfs triggers zijn om te volharden. Om in deze situaties de veiligheid van slachtoffers te garanderen, zijn bijkomende gerechtelijke maatregelen, alarmsystemen en trackingsystemen aangewezen.

‘Hardnekkige stalkers hebben vaak een beperkt probleeminzicht.’

Komt de stalker tot enig probleeminzicht, dan werken bepaalde programma’s wel. Bijvoorbeeld cognitieve gedragstherapie, medicatie bij specifieke psychiatrische problematiek in combinatie met therapie, sociale vaardigheidstraining, agressiebeheersing of emotieregulatieprogramma’s kunnen dan werkzaam zijn.

Apps en elektronische tracking

Momenteel wordt er in Gent geëxperimenteerd met een app voor slachtoffers. Slachtoffers van ex-partnerstalking kunnen via hulpverlening ook politiebescherming krijgen. Zo kan er snel ingegrepen worden om de veiligheid van het slachtoffer te garanderen. En tegelijkertijd wordt er daderbegeleiding opgestart.

De overheid overweegt ook om elektronische trackingsystemen in te voeren, zowel voor de plegers als de slachtoffers. Toch weten we nog maar weinig over de effectiviteit van deze systemen.

Uit experimenten in onder meer Spanje, waar duizenden dossiers van partnergeweld worden gemonitord, wijzen praktijkevaluaties op beloftevolle resultaten. Maar die zijn nog niet gevalideerd en verschillende heikele kwesties liggen nog op tafel, onder andere privacy en verdere begeleiding van alle betrokkenen.

‘Ook het directe netwerk kan de nodige steun bieden.’

Wil ook Vlaanderen inzetten op deze innovatieve experimenten, dan ligt er een belangrijke taak bij Justitiehuizen en Family Justice Centers. Die moeten opleidingen aanbieden en gevalideerde risicotaxatie-instrumenten inzetten. De bestaande expertise rond samenwerking en afstemming in dossiers van familiaal geweld moeten ze verder versterken. Kortom, experimenten en vernieuwing bieden kansen en uitdagingen.Coteur K., Roosen M., Groenen A. (2019), Risicotaxatie partnergeweld in België ter ondersteuning van politiediensten en justitie in Janssen, J. e.a. (red), Intrafamiliaal geweld, Cahier Politiestudies, 86-109.

Hulpverlening en netwerken

Naast al die nieuwe ideeën, belooft ook de beleidsnota ‘Justitie en Handhaving’ om in te zetten op vroegtijdige risicotaxatie en multidisciplinaire monitoring van stalkers. Dat klinkt hoopvol.

Maar in afwachting van al die plannen en initiatieven, moeten slachtoffers en plegers beroep kunnen doen op de reguliere hulpverlening. Ook het directe netwerk kan steun bieden. Dat veronderstelt wel dat al die betrokkenen ook passend reageren.

Reageren op stalking

Wat adviseer je een slachtoffer? Een slachtoffer geeft zijn belager best duidelijk aan dat het gedrag onaanvaardbaar is en vraagt om verder geen enkel contact meer op te nemen. Consequent zijn is cruciaal, want de stalker kan een negatieve reactie interpreteren als een vorm van aandacht, als een nieuwe vorm van contact.

‘Het is niet altijd mogelijk om contact volledig te vermijden.’

Het is belangrijk dat het slachtoffer alle contact via sociale media, telefoon en e-mail vermijdt. Ook een ingesproken voicemail wordt best vervangen door de standaardstem van een gsm, zodat de stalker niet langer de stem van het slachtoffer kan horen. Slachtoffers denken best vooraf na over wat ze gaan zeggen of wie ze zullen contacteren indien de stalker plots opduikt.

Het is niet altijd mogelijk om contact volledig te vermijden, bijvoorbeeld als er kinderen in het spel zijn. In dat geval is het belangrijk om de communicatie zakelijk te houden, bijvoorbeeld via korte whatsapp-berichten met een vast onderwerp.

Politie en hulpverlening

Als dit alles niet helpt, kan je aangifte doen bij de politie. Zij zullen via slachtofferbejegening de eerste opvang doen en doorverwijzen naar verdere begeleiding via een Centrum Algemeen Welzijnswerk, een Family Justice Center of een gespecialiseerde hulpverleningsdienst.

‘Een veiligheidsplan bekijkt wie ondersteunend kan zijn.’

De politie of gespecialiseerde hulpverlening kan adviseren bij het opstellen van een veiligheidsplan of het verzamelen van bewijsmateriaal. Een veiligheidsplan brengt de dagelijkse routines van het slachtoffer in beeld en bekijkt welke personen ondersteunend kunnen zijn.

Heel wat slachtoffers lijden bovendien aan psychosomatische klachten. Specifieke begeleiding moet deze aanpakken, waarbij bijkomende opleiding voor professionals vaak nodig blijkt.

Geïntegreerde aanpak

Stalking is een complex fenomeen. Een geïntegreerde aanpak is noodzakelijk. Het ganse continuüm van preventie tot behandeling en repressie moet bestreken worden. Daarbij moet aandacht zijn voor alle betrokkenen: plegers, slachtoffers, vrienden, familie, collega’s…

Vernieuwende initiatieven ogen beloftevol maar moeten hun effectiviteit nog bewijzen: elektronische monitoringsystemen, risicotaxatie-instrumenten en behandelprogramma’s. Maar ook de verdere versterking van bestaande reguliere hulpverlening en informele ondersteunende netwerken blijven een must.