De overheid worstelt met de stem van kritische burgers

Actieve burgers

In Brussel brengen ouders van schoolkinderen via Filter Café Filtré beweging in het maatschappelijk debat over luchtkwaliteit. In Antwerpen mobiliseert Ringland de bevolking met een toekomstdroom van een overkapte ringweg. En in Landen richtte een groep ouders van kinderen met een beperking vzw Bindkracht op. Zij starten met een woonzorgproject voor hun kinderen.

‘Overal ontstaan nieuwe burgerinitiatieven.’

Het zijn een paar voorbeelden van een dynamiek die je ook elders in Vlaanderen en Brussel ziet. Zowat overal ontstaan dit soort van nieuwe burgerinitiatieven. Zij slagen er in om veelal via sociale en andere media hun thema op tafel te leggen. Ze komen tot concrete realisaties en spelen een actieve rol in de participatieve democratie.

Die burgerinitiatieven dagen de stelling uit dat de burger zich niet meer zou engageren. Dat klopt niet. Onderzoek naar vrijwilligerswerk en vrijwillige inzet in Vlaanderen laat geen dalende trend zien qua aantal vrijwilligers.

De vraag is wel hoe burgers vandaag vorm geven aan de samenleving. Engageren ze zich los van het ‘oud’ vrijwilligerswerk? Zetten ze zich naast de klassieke middenveldorganisaties? Gaan ze voorbij aan de traditionele top-down participatiekanalen?

Nieuwe werkelijkheid

Die nieuwe burgerinitiatieven dagen ook de verhouding uit tussen de overheid en de civiele samenleving. Klassieke organisaties, lokale verenigingen en de overheid moeten zich positioneren tegenover deze nieuwe werkelijkheid.

Via projectoproepen en wijkbudgetten probeert de lokale overheid ruimte te creëren voor initiatieven van burgers die het samenleven moet verbeteren. Maar vaak zie je diezelfde overheid worstelen met de stem van kritische burgers.

Ook het sociaal-cultureel volwassenwerk is zoekende naar de rol die zij kunnen innemen in het stimuleren en ondersteunen van burgerinitiatieven.

Grootschalig onderzoek

Al deze ontwikkelingen vormden de basis voor een onderzoek van Civitaz (UCLL) naar burgerinitiatieven in Vlaanderen. Het is het eerste grootschalig onderzoek naar initiatieven die van onderuit ontstaan.

‘364 burgerinitiatieven werden bevraagd.’

364 burgerinitiatieven werden bevraagd over hun ontstaan en de thema’s waarop ze inzetten, hoe democratisch ze samengesteld zijn, hoe ze zichzelf intern organiseren en hoe ze samenwerken met overheid en het middenveld.

Om de diversiteit aan burgerinitiatieven te capteren, werd een ruime definitie van burgerinitiatief gehanteerd. Twee elementen zijn cruciaal: de burger is de oprichter en belangrijkste participant. En het burgerinitiatief is gericht op het publieke belang.

Ontstaansreden

Gevraagd naar de ontstaansreden van het burgerinitiatief verwijzen de trekkers of verantwoordelijken voornamelijk naar een concrete aanleiding in hun nabije leefomgeving.

‘Burgerinitiatief sluit aan bij wat er leeft.’

Mensen worden geconfronteerd met armoede in hun gemeente of met vluchtelingen die op straat leven. Ze willen iets doen aan de mobiliteitsproblemen in hun buurt. Of ze zetten een actie op voor een project in het Zuiden nadat ze zelf gezien hebben wat daar de uitdagingen zijn.

Daarin ligt de kracht van burgerinitiatieven: ze sluiten aan bij wat er leeft bij mensen. De leefwereld van de burger is het vertrekpunt voor acties en activiteiten.

Anders dan vele klassieke verenigingen en organisaties spelen burgerinitiatieven dynamisch in op wijzigende omstandigheden. Burgerinitiatieven houden zichzelf niet tot elke prijs in stand. Als de reden om zich te verenigen wegvalt, dan stopt het. Ze overleven zelden hun bestaansreden.

Succes

Dat burgerinitiatieven aansluiten bij de noden en dromen van mensen, zorgt er mee voor dat zij er in slagen om voldoende mensen aan te trekken. Bijna 80% rapporteert groei op vlak van aantal activiteiten en betrokken burgers.

‘80% rapporteert groei.’

Dat is opvallend in tijden waarin het rekruteren van vrijwilligers voor veel traditionele verenigingen en organisaties een topprioriteit is. Zij moeten zoeken naar manieren om de vergrijzing van hun vrijwilligersbestand tegen te gaan en in te spelen op de ‘nieuwe’ vrijwilliger die kiest voor een afgebakend, kortdurend en vooral betekenisvol engagement.

De succesvolle vrijwilligersgroepen werken missie gedreven, zijn sterk extern gericht, zijn alert voor wat er leeft in de samenleving en passen zich voortdurend aan. Ze stellen zich in vraag stellen en staan open voor vernieuwing.Piot, J. en Heylen, M. (2017), Eat, Love, Volunteer. Hoe vrijwilligers ondersteunen, Kalmthout, Pelckmans Pro.Burgerinitiatieven zijn dat bij uitstek.

Collectieve kwestie

Veel burgerinitiatieven slagen erin het private belang dat als vertrekpunt fungeert te overstijgen. Ze ontplooien activiteiten die gericht zijn op het algemeen belang en maatschappelijke verandering. Het lukt hen om individuele verhalen van mensen te verbinden tot een collectieve kwestie.

Al voel je bij sommige duidelijk het schipperen tussen dat private en publieke belang. Zo zijn er protestgroepen die actie voeren omdat ze zelf veel hinder ondervinden of burgerinitiatieven die goede doelstellingen nastreven maar uiteindelijk toch uit zijn op eigen winstbejag.

Topthema’s

De kwesties waarvoor burgerinitiatieven zich inzetten zijn divers, maar de toppers zijn leefbaarheid in de buurt, armoede en sociale uitsluiting, ecologie en duurzaamheid. Dat zijn ook thema’s waar de overheid en het middenveld op inzetten. Maar de trekkers van burgerinitiatieven vinden die inzet onvoldoende.

‘Toppers zijn de buurt, armoede en duurzaamheid.’

Ze merken bijvoorbeeld dat mensen in armoede onvoldoende financiële middelen hebben en starten daarom met voedselbedeling, een uitleendienst voor fietsen of een starterspakket voor de eerste schooldag. Ouders worden geconfronteerd met wachtlijsten in de zorg voor personen met een handicap en richten dan maar een eigen huis op voor hun kinderen.

We zien vaak dat mensen handelen vanuit noodzaak. Ze voelen dat de overheid er niet meer in slaagt om bepaalde grondrechten te waarborgen. Burgers voelen zich als het ware verplicht om initiatief te nemen.

Wit en hoogopgeleid

De vaststelling dat het middenveld in Vlaanderen niet divers is, geldt ook voor de bevraagde burgerinitiatieven.Oosterlynck, S. en Laoukili, F. (2018), ‘Lokaal middenveld is te weinig divers’, Sociaal.Net, 18 september 2018..

‘Burgers vertegenwoordigen niet de stem van de hele bevolking.’

De trekkers zijn voornamelijk wit en hoogopgeleid. De meeste burgerinitiatieven zijn homogeen samengesteld en de burgers die zich engageren vertonen weinig verschil op vlak van scholingsgraad, tewerkstelling, migratieachtergrond en het al dan niet hebben van beperkingen.

Het zijn vaak lotgenoten, vrienden of zelfs familieleden die zich verenigen. Dat is logisch, omdat individuen zich nu eenmaal verenigingen vanuit een gedeeld belang. Bovendien is vrijheid van verenigen een mensenrecht. Maar waakzaamheid is nodig. Burgerinitiatieven vertegenwoordigen immers niet de stem van de hele bevolking.

Meervoudig engagement

Burgerinitiatieven worden vaak voorgesteld als een nieuwe generatie burgerparticipatie die losstaat van andere vormen van participatie, als zou het om een nieuw en losstaand fenomeen gaan. Maar dat klopt niet.

‘Het zijn geen onbevlekte burgers die initiatief nemen.’

Uit onze bevraging blijkt net dat burgerinitiatieven heel sterk verbonden zijn met de gemeenschap. De overgrote meerderheid van mensen die zich organiseren zijn namelijk ook actief in andere organisaties zoals een sociaal-culturele vereniging, sportclub, moskeevereniging of parochie. Anderen doen vrijwilligerswerk of zijn als lid aangesloten bij een beweging. Een deel van hen zetelt in een lokale adviesraad.

Een ander deel van de trekkers is zelf als professional actief in een stad of gemeente, of werkt in het sociaal-cultureel werk. Het zijn dus geen onbevlekte burgers die initiatief nemen en zich verenigingen. Het zijn eerder super-vrijwilligers of expert-vrijwilligers.

Overheid, markt en samenleving

Een deel van de burgerinitiatieven is ook sterk verbonden met andere lokale actoren. Sommige werken samen met een lokale economische partner rond  korte keten of eerlijke handel. Anderen gaan in op een projectoproep van een lokale overheid om de leefbaarheid in hun wijk te vergroten of zetten met andere verenigingen een gezamenlijke actie op.

‘Burgerinitiatieven zoeken partnerschap boven ondersteuning.’

Die verknoping met de overheid, markt en civiele samenleving zorgt niet alleen voor financiële en logistieke ondersteuning, maar ook voor een groter bereik, een breder draagvlak, inspiratie en uitwisseling van kennis en expertise.

Waar overheden en middenveldorganisaties nog vaak spreken over hoe ze burginitiatieven kunnen faciliteren of ondersteunen, prefereert een aantal van die burgerinitiatieven partnerschap boven ondersteuning. Ze kiezen voor hun onafhankelijkheid en nemen heel bewust ruimte voor een kritische stem of collectieve actie.

Type

De aard van die samenwerking is sterk afhankelijk van de lokale context maar ook van het type burgerinitiatief.

‘Buurtcomités worden bijna altijd ondersteund.’

Buurtcomités, buurtinformatienetwerken, vierdepijlerorganisaties binnen ontwikkelingssamenwerking en buurtbewoners die een event of feest organiseren worden bijna altijd ondersteund door de lokale overheid. Zij krijgen een financiële duw in de rug, worden voorzien van tafels en stoelen en kunnen hun activiteit bekendmaken via het gemeentelijk infoblad.

Voor een lokale overheid zijn dit relatief gemakkelijke vormen van ondersteuning. Ze zijn concreet en behapbaar. De doelen van de initiatieven sluiten aan bij de lokale beleidsdoelstellingen en de eenduidige vraag is te plaatsen binnen één bepaalde dienst.

Wanneer de complexiteit toeneemt, merken we dat de ondersteuning vanuit de overheid veel minder evident wordt. Denk bijvoorbeeld aan burgerinitiatieven die een zorgproject uitbouwen. Voor hun vragen rond de bouw van het project, de inbedding in de buurt en financiering voor de zorg moeten de initiatiefnemers telkens bij een andere overheid aankloppen. Instanties die onderling niet of weinig op elkaar zijn afgestemd.

De onzichtbare professional?

Op veel plaatsen krijgen burgers ondersteuning van professionals. Ambtenaren en beleidsmakers lanceren projectoproepen. Professionals uit het sociaal-cultureel werk en opbouwwerk creëren ruimte om te experimenteren en  ervaring op te bouwen. Ze zorgen voor inspiratie en verbinding.

‘Professionals moeten de stem die minder gehoord wordt, versterken.’

Maar de aanwezigheid van die professional is toch vooral onzichtbaar. Burgers melden in de interviews weinig over die professionals. Terwijl professioneel handelen wel een duidelijke meerwaarde kan creëren.

Sociale professionals kunnen de stem die minder gehoord wordt, versterken. Het is aan hen om homogeen samengestelde burgerinitiatieven bewust te maken van uitsluitingsmechanismes. Ze moeten inzetten op het verbindend sociaal kapitaal van burgerintiatieven.

Dat verbinden is een tweede belangrijke meerwaarde van sociale professionals. Ze kunnen burgers en burgerinitiatieven verbinden met elkaar en met andere actoren in de samenleving. In die verbinding kunnen ze ruimte maken voor tegenspraak, om te luisteren en te leren van elkaar. Enkel zo kunnen burgers, het klassieke middenveld en overheid op zoek gaan naar gedeelde belangen en collectieve kwesties.

Kompas

Ook het kompas dat sociale professionals hanteren, is een pluspunt. Voor sociaal werkers is dat kompas de internationale definitie van het sociaal werk waarin sociale rechtvaardigheid, mensenrechten, collectieve verantwoordelijkheid en respect voor diversiteit centraal staan. Opbouwwerkers vertrekken vanuit het waardenkader opgesteld door samenlevingsopbouw. Nog andere sociale professionals richten zich op de missie en visie van hun organisatie.

Het zijn die kompassen die sociale professionals helpen om de juiste keuzes te maken in de ondersteuning van burgeriniatieven.