Mindfulness en de transformatie van wanhoop

Werkzaamheid bevestigd

Ondertussen werd er al behoorlijk wat wetenschappelijk onderzoek over meditatie en mindfulness gedaan. Ook de auteurs van dit boek beschikken over een uiterst degelijk trackrecord op dit vlak.

Mindfulness heeft eeuwenoude technieken uit de boeddhistische meditatie in de klinische praktijk binnengebracht. Een van de grondleggers was Jon Kabat-Zinn. Hij richtte in 1979 een op mindfulness gebaseerd programma op in de Stress Reduction Clinic van de University of Massachusetts.

“Resultaten blijken genuanceerd.”

Intussen hebben veel onderzoekers zich op deze materie gestort, onder wie ook Mark Williams en co. De resultaten blijken genuanceerd, en meer onderzoek is allicht nodig, maar meestal werd de werkzaamheid van deze technieken bevestigd.

MBCT

Zelfmoord geldt als een van de moeilijkste onderwerpen voor een therapeut. De helft van de mensen met een depressie heeft terugkerende gedachten over dood of zelfdoding.

Williams en co werken al sinds 1993 rond depressie. Daarin werden ze onder meer beïnvloed door het perspectief van mindfulness en het werk van Kabat-Zinn.

In 2002 publiceerden ze een boek over MBCT: mindfulness based cognitive therapy. Het bleek een schot in de roos. De vraag was of mensen met een zeer ernstige aandoening zoals suïcidale depressie baat kunnen hebben bij mindfulness.

Coping

Er bestaat in de wetenschap nog veel onzekerheid over de psychologische processen van langdurige kwetsbaarheid. Coping mechanismen blijken de problematiek soms te verergeren. Zelfdoding treedt in de meeste gevallen op in de context van depressie. Vandaar het grote belang van het voorkomen van herval in depressie.

Eerder onderzoek had al twee mechanismen blootgelegd: negatief denken keert sneller terug bij wie reeds depressief is geweest. Zelfs subtiele triggers, zoals geringe stemmingsveranderingen, kunnen een verwoestende kracht hebben. Ten tweede toont onderzoek aan dat wie eerder depressief was, meer repetitieve gedachten omtrent zijn problematiek ontwikkelt.

Metacognitief bewustzijn

Hoe kan mindfulness dan helpen? Essentieel is dat een patiënt erin slaagt een breder perspectief aan te nemen over zijn of haar eigen gedachten, gevoelens en impulsen. Metacognitief bewustzijn duidt op het vermogen om cognities als gebeurtenissen van de geest te zien.

Een vaak voorkomend obstakel is de neiging om in gedachten verstrikt te raken. Mensen proberen zich uit onbevredigende situaties te ‘denken’, wat niet altijd werkt.

“Mindfulness verandert het denken.”

Mindfulness focust dus op het veranderen van het denken, van de mentale toestand. Vaak wordt gesproken over een verschuiving van doen naar zijn. Dat kan op het eerste zicht raar lijken, maar het blijkt wel te werken.

Tekenen van de doe-modus zijn onder andere de automatische piloot, het ‘in je hoofd leven’, of vermijdingsgedrag. De patiënt raakt verstrikt in steeds terugkerende gedachtenpatronen.

In het moment leven

Een alternatief is de zijn-modus: men ontwikkelt een directer besef van het lichaam, en leert in het moment te leven. Men leert zijn eigen afkeer met rustige belangstelling te bekijken, en met vriendelijkheid voor zichzelf te zorgen.

Op die manier kan het perspectief van ‘zijn’, meer dan het ‘doen’, wat rust en ruimte creëren voor een andere benadering. Dat neemt niet weg dat het voltooien van een MBCT-cursus een doorgedreven inzet van de deelnemers vereist.

Concrete stappen

Vervolgens presenteert het boek de concrete stappen die genomen moeten worden. De eerste sessie gaat over de automatische piloot: men leert zijn gemoedstoestanden te ervaren als voorbijgaande innerlijke gebeurtenissen.

De tweede sessie handelt over het in je hoofd wonen. Kabatt-Zinn citeert in dat verband vaak een citaat van James Joyce: “Mr Duffy lived a short distance from his body”. Kortom, in verschillende sessies leert men zijn reactie op de problematiek anders te benaderen.

“Het boek biedt wetenschappelijke kijk.”

Hoe dit boek nu te beoordelen? Wat zijn de minpunten? Allereerst lijkt het boek meer gericht op een medische dan een sociale praktijk. Vanuit het perspectief van de sociaal werker kan het wat eenzijdig lijken om deze problematiek louter als mentaal gegeven te benaderen, los van bijvoorbeeld contextuele triggers.

Mindfulness focust heel sterk op de psychologische reactie van het betrokken individu. Voor een klinische praktijk biedt die benadering allicht veel voordelen, de sociaal werker dient er echter waakzaam voor te blijven. Zeker in een context waarin neoliberaal beleid het sociaal werk sowieso al fors onder druk zet.

Anderzijds biedt dit boek het voordeel van de wetenschappelijke kijk. In een context waarin mindfulness fors is gehypet kan deze wetenschappelijke evidentie enkel maar verwelkomd worden.