Sta op en bied weerwerk

Lessen uit Nederland

In het kader van een open les van de Master Sociaal Werk stelde een Nederlandse professor onlangs in Leuven dat het nu zaak was om de nieuwe overheidsmaatregelen te vertalen naar het welzijnswerk. Geen vragen stellen bij het beleid. Klakkeloos overnemen dus?

Waar is de maatschappijkritische reflex? En de eigen identiteit van de hulpverlener? Hoe komt het dat er geen knipperlichten geplaatst worden bij het feit dat welzijnswerkers meer en meer in beleidsuitvoerende en controlerende posities gedrongen worden? Hoe zit het met de eigen inbreng en beslissingsbevoegdheid van de sociale professional?

‘Waar is de maatschappijkritische reflex gebleven?’

Een uitspraak van een andere Nederlandse hoogleraar stemde me ook al niet vrolijk. Hij stelde dat de desastreuze effecten van vermarkting, individualisering en instrumentalisering van de zorg genoegzaam bekend zijn, maar dat we ze niet gauw kwijt zullen raken. Omdat ze ondertussen stevig geïnstitutionaliseerd en structureel verankerd zijn.

En enkele weken geleden stond in het Nederlandse welzijnstijdschrift Zorg en Welzijn dat slechts één op de tien afgestudeerde sociaal werkers in de eigen branche aan de slag gaat. Veel starten een eigen bedrijf of burgerinitiatief op.

Gedegradeerd

Als het regent in Nederland, mag je er donder op zeggen dat het ook begint te druppelen in Vlaanderen. Ook hier ziet de markt ondertussen brood in welzijn. Ook hier voelen mensen zich niet meer thuis in de sector. Ook hier worden welzijnswerkers in het defensief gedrongen.

Welzijnswerkers geven steeds meer hun terrein, hun ambacht, hun kunde en kunstigheid prijs. Zo worden we gedegradeerd tot uitvoerders van plannen die administrators en lokale bewindvoerders in hun ivoren toren becijferd en bedisseld hebben. We kleuren steeds meer binnen de lijntjes die door anderen uitgezet worden. Daarbij gebruiken we tools die andere experten in onze gereedschapskist steken.

‘We kleuren steeds meer binnen de lijntjes.’

Zo wordt het welzijnswerk een amalgaam van voornamelijk technische en meetbare prestaties, gestuurd door managementprincipes die de profitsector alweer loslaat. En dat binnen een steeds dwingender financieel keurslijf.

Misplaatst geloof

Iedere modale sterveling met gezond verstand weet dat het zo niet werkt. Welke ouder zou het in zijn hoofd halen om zijn kinderen met een batterij checklisten, stappenplannen of protocollen ‘snel en efficiënt’ te lijf te gaan? Ook in het welzijnswerk kunnen ze hoogstens hulpmiddelen zijn die goed hun plaats moeten kennen.

Een mens is geen processor. We zouden het allemaal moeten weten: in de immateriële wereld van opvoeding, zorg, welzijn en moraliteit gelden andere wetten en principes dan in de materiële wereld. Hier gaat het veeleer over ‘traag en effectief’. Hier kan onmogelijk ‘winst’ gemaakt worden zonder voldoende tijd te nemen, zonder voldoende empathie, zonder graag zien en graag doen.

Zonder deze ‘basics of life’ kan geen basisvertrouwen groeien. En zonder voldoende vertrouwen is er geen cement om alles bijeen te houden en om goesting, zin en smaak te vinden in het (samen)leven.

‘De markt zet de toon.’

Toch zet dat misplaatst geloof in protocollen en procedures, in de magische reguleringskracht van de markt en in de maakbaarheid van alles vandaag meer dan ooit de toon. En dat zorgt voor hopen ongenoegen en ongelukkigheid.

De les van vrijwilligers

In Oikonde-Leuven werkten we veertig jaar met gekwetste mensen. Altijd met een pak goed geselecteerde vrijwilligers in steun. Zij leerden mij dat deugdelijk therapeutisch werk altijd vertrekt van een basishouding van aandacht en respectvolle betrokkenheid, in combinatie met een pak creativiteit. Gekwetste mensen kunnen alleen maar helen met voldoende mensen ‘van goede wil en goede kunnen’ om zich heen.

Dit is geen pleidooi voor de-professionalisering.Lees het interessante interview met Jan Willem Duyvendak op Sociaal.Net.Een gedegen samenwerking tussen professionals en burgers kan de zorg ongetwijfeld een turbo-effect geven. De les die vrijwilligers mij geleerd hebben is dat therapeuten geen patent hebben op therapie. Het Griekse woord voor therapie staat etymologisch ook voor bondgenoot, strijdmakker zijn.

‘Therapeuten hebben geen patent op therapie.’

Wie er dus een steentje toe bijdraagt dat een mens zich gaandeweg veilig(er) en geborgen voelt en terug zin krijgt in het leven, doet onwillekeurig ook aan Therapie met een grote T.

Westerse worsteling met welzijn

Onze westerse cultuur heeft er de laatste eeuwen heel veel voor over gehad om te verdoezelen dat de mens op de eerste plaats een relationeel en empathisch wezen is. Dat begon al met René Descartes en Thomas Hobbes die in de 17^de eeuw de mens definieerden als een rationeel en egoïstisch wezen dat uit was op macht en eigenbelang.

Toegegeven: de hunker om eindelijk ook een individu te zijn en controle te hebben over de eigen leefsituatie was zeer legitiem, gezien de mens bijna gans zijn geschiedenis had moeten opboksen tegen onderdrukking en honger.

Uiteindelijk leidde dit alles tot het kapitalisme, dat ons ook nog eens op het consumptiespoor zette. We werden individualisten, controlisten, rationalisten, materialisten, narcisten bijna… De homo empathicus in ieder van ons werd platgewalst door egocentrisch marktdenken en fundamentalistisch managementdenken. Live your own life! Kopen maakt gelukkig! We werden eerder consu-mensen dan mede-mensen.

Door de betrokkenheid en de spontane zorgzaamheid systematisch te bagatelliseren haalden we de zuurstof en de goesting uit de samenleving. We verzanden in overdriving times.Van Tilt, E. (2015), ‘Overdriving times. Over de systeemfouten in onze westerse cultuur en hoe ze ons welzijn hypothekeren’, Oikos, 74, 3.

Menselijke natuur

In een maatschappij waar vooral de principes van concurrentie, winst en eigen verdienste tellen, kan je niet verwachten dat het samenleven vredelievender en herbergzamer en de mensen verdraagzamer en welgezinder worden. We kunnen onze menselijke natuur niet straffeloos overrulen.

‘De mens is geprogrammeerd voor empathie.’

De mens is duidelijk ook geprogrammeerd voor empathie. Zonder mildheid en mededogen is het al snel geen leven meer. Zonder betrokkenheid en bezorgdheid en tussenmenselijke zorgzaamheid verzinkt de wereld in zinloosheid.

Tijd voor weerwerk

Als empathie de sleutel is naar welzijn en geluk, waarom sleutelt het welzijnswerk dan met totaal andere tools en in andere richtingen? Waarom blijven we toekijken hoe de fundamenten van ons welzijnshuis onderuit gehaald worden?

Het zeulen met gereedschapskisten en trukendozen, het bricoleren met managementtechniekjes, het morrelen in de marge: het moet ophouden. Vanuit zijn uitkijktoren in het hart van de samenleving heeft het welzijnswerk niet het recht maar de morele plicht om te spreken. We moeten de relationele mens opnieuw volop mee op de kaart zetten.

 ‘Het moet ophouden.’

Vele contacten in het werkveld hebben me er gaandeweg van overtuigd dat er wel degelijk een zwijgende meerderheid is, die weerwerk wil bieden en de onwelvoeglijke kanten van ons systeem aan het licht wil brengen. Om hen een steuntje in de rug te bieden riep Oikonde ‘De Megafoon’ in het leven.Elk jaar worden drie initiatieven beloond die op een maatschappijbetrokken manier het welzijn van kwetsbare mensen bevorderen. Via inbreng van vrijwilligers of medeburgers bouwen ze mee aan een meer zorgzame samenleving. Naast geldprijzen tot 15.000 euro geeft men hen ook via de media een stevige ‘megafoon’. Kandidaturen moeten uiterlijk tegen 10 oktober toekomen.

There is such a thing as society! Meebouwen aan een zorgzame samenleving en structuren uitwerken die dat verhaal van verdelende rechtvaardigheid ondersteunen, zijn de meest prominente gangmakers van welzijn.