Dokters van de Wereld, ook in Antwerpen: ‘Gezondheidszorg is een mensenrecht’

Ook bij ons

Dokters van de Wereld is een onafhankelijke medische ngo, die zich wereldwijd inzet om het recht op gezondheidszorg te realiseren voor de meest kwetsbaren. De organisatie schiet te hulp in noodsituaties, zoals internationale conflicten, rampen en crisisgebieden.

Het beeld dat wij doorgaans hebben van humanitaire organisaties is dat ze opereren in het verre buitenland. Toch is Dokters van de Wereld ook in ons land uit noodzaak actief: al sinds 2008 is er een onthaalcentrum in de stad Antwerpen.

‘Dokters van de Wereld is uit noodzaak ook in België actief.’

In de wijk Antwerpen-Noord staan elke dag sociaal werkers, verpleegkundigen, artsen, psychologen en onthaalmedewerkers klaar voor mensen die anders uit de boot vallen. In de wachtzaal van het centrum zitten vooral mensen zonder wettig verblijf, maar ook vluchtelingen, en dak- en thuislozen die geen toegang vinden tot de reguliere zorg.

Het meest recente jaarrapport toont alarmerende cijfers. Zo vonden er 1290 medische, 789 sociale en 81 psychologische of psychiatrische consultaties plaats binnen het Centrum voor Onthaal, Zorg en Oriëntatie in 2022. Achter deze cijfers schuilen mensen en gezichten voor wie het recht op zorg binnen het reguliere systeem niet wordt gewaarborgd.

Uit de boot

Dat een humanitaire organisatie ondertussen al meer dan vijftien jaar basiszorg verleent op Belgisch grondgebied houdt onze welvaartstaat een ongemakkelijke spiegel voor. Het is als de kanarie in de koolmijn: hun aanwezigheid en activiteiten getuigen van een humanitaire crisis. 

Lees ook

Mensen zonder papieren krijgen moeilijk toegang tot gezondheidszorg

De Belgische gezondheidszorg wordt vaak geprezen om zijn kwaliteit. Toch vallen er in ons land heel wat kwetsbare mensen uit de boot. Internationaal onderzoek wijst uit dat een goede gezondheid niet toegankelijk is voor iedereen. De gezondheid wordt nog te sterk beïnvloed door sociale determinanten zoals inkomen, tewerkstelling, opleiding, huisvesting en inclusie. De ongelijkheden op deze levensdomeinen werken ongezondheid in de hand en andersom.

Het zorglandschap werd de afgelopen jaren daarom grondig hertekend, om gezondheid en welzijn dichter bij elkaar te brengen. Mensen met een zorgvraag krijgen een meer centrale plaats dankzij initiatieven als de eerstelijnszones en de zorgzame buurten. Er is ook toenemende aandacht voor informele zorg.

Maar wat met mensen die geen volwaardig burgerschap genieten en zo buiten het stelsel van de verplichte zorgverzekering vallen?

Geen papieren, wel rechten

Mensen zonder wettig verblijf zijn in deze context een uiterst kwetsbare groep. Gezondheidszorg is ook voor hen een fundamenteel mensenrecht, maar in de praktijk kan deze groep er vaak geen aanspraak op maken.

‘De toegang tot hulpverlening voor mensen zonder papieren is vaak onzeker.’

Mensen zonder papieren overleven in hachelijke omstandigheden. Ook hun complexe migratieverhaal dragen ze als een rugzak met zich mee. Alles samen heeft dit een nefaste impact op hun lichamelijke en mentale welzijn.

In het huidige politieke klimaat van repressie en controle blijven mensen met een precair verblijfstatuut bovendien liever onder de radar. Mensen zonder papieren leven met de angst om ontdekt te worden. Daar komt bij dat ze niet altijd weten wat hun rechten zijn. Hierdoor stellen ze een bezoek aan een dokter vaak uit tot het spoedeisend is.

Mensen zonder wettig verblijf hebben nochtans recht op zorg via de procedure ‘dringende medische hulp’. Maar doordat OCMW’s dit recht op zorg op verschillende manieren toepassen, is de toegang tot hulpverlening voor mensen zonder papieren vaak onzeker. Bij het OCMW Antwerpen vullen ze dit recht zeer beperkend in, omdat ze een aanzuigeffect voor mensen zonder papieren vrezen.

Brug

Dokters van de Wereld neemt hier een belangrijke rol op: ze slaan een brug tussen kwetsbare groepen in onze samenleving en de gezondheidszorg. Ze omschrijven het zelf graag als 0.5de-lijnswerk.

‘Het doel blijft een toekomst waarin humanitaire tussenkomst niet langer noodzakelijk is.’

Ze begeleiden mensen naar de toegang tot zorg binnen het reguliere systeem. Als dit niet onmiddellijk lukt, biedt de ngo zelf medische, psychologische en sociale hulp aan. Intussen signaleert de ngo waar het misloopt, om zo beleid en praktijk op hun verantwoordelijkheid te wijzen. Het doel blijft een toekomst waarin humanitaire tussenkomst niet langer noodzakelijk is.

De directe zorg wordt vooral verleend door vrijwillige artsen, verpleegkundigen en psychologen. Er is ook een team vaste medewerkers, waarin sociaal werkers het sterkst vertegenwoordigd zijn.  Zij helpen in de eerste plaats kwetsbare medeburgers hun recht op zorg te claimen binnen het reguliere systeem, maar in de praktijk doen ze nog veel meer.

Politiseren

Sociaal werkers worden steeds vaker ingezet binnen de gezondheidszorg. Internationaal onderzoek waarschuwt dat dit het sociaal werk kan depolitiseren. Sociaal werk wordt in het medische werkveld vaak strak afgelijnd en beperkt tot individuele hulpverlening. Grotere vraagstukken als mensenrechten en sociale rechtvaardigheid verdwijnen naar de achtergrond.

Organisaties die het belang onderstrepen van sociaal werk als mensenrechtenberoep en er ook de juiste randvoorwaarden voor scheppen, zijn daarom van essentieel belang. Dokters van de Wereld is zo’n organisatie. Elke actie vertrekt vanuit mensenrechten, sociale rechtvaardigheid en empowerment. Hulporganisaties zoals Dokter van de Wereld kunnen het medische sociaal werk inspireren en repolitiseren.

Bestaansrecht

De grondrechten die het sociaal werk voor kwetsbare mensen probeert te realiseren, zijn meestal gekoppeld aan nationaal burgerschap. Voor mensen zonder dat burgerschap is die invulling ontoereikend. Ze vallen daardoor terug op vagere mensenrechten. De recente ‘opkuis’ van het station Brussel-Zuid en de weigering tot opvang van alleenstaande mannelijke asielzoekers tonen hoe deze groepen politiek onzichtbaar worden gemaakt.

‘Deze mensen verwachten niet dat jij hun situatie gaat veranderen .’

Dokters van de Wereld maakt hier het verschil door resoluut in te zetten op het recht om te bestaan. Zo herleiden ze mensenrechten tot hun absolute essentie. Iedereen wordt, ongeacht hun statuut of achtergrond, als mens erkend en behandeld. Die onvoorwaardelijke erkenning is de kern van hun praktijk.

Een sociaal werker getuigt: “Deze mensen vragen echt niet veel en verwachten niet dat jij hun situatie gaat veranderen. Ik heb geleerd dat sociaal werk gaat om meer dan alleen maar verandering brengen. Het draait om er zijn, om hen menselijk behandelen. Om het feit dat ze gehoord worden. Het feit dat ze er mogen zijn. Dat bestaansrecht moeten we tot uiting brengen.”

Verbinding

Mensen die bij Dokters van de Wereld aankloppen, hebben verscheidene zorgnoden.  Ze reiken van chronische ziekten zoals diabetes, tot verschillende soorten kankers, infectieziekten, prenatale zorg, mishandeling, epilepsie, posttraumatische stressstoornissen en alles daartussen. Als deze mensen geen toegang krijgen tot ons zorgsysteem, is dat een schending van hun lichamelijke integriteit. Ze worden miskend als mens met recht op een menswaardig bestaan.

Daarnaast schuilt er steeds een kluwen aan sociale kwetsbaarheden achter de medische vraag. De sociaal werkers worden continu geconfronteerd met vraagstukken als dak- en thuisloosheid, een gebrek aan voeding, kleding en zinvolle dagbesteding, uitbuiting, maar ook eenzaamheid, angst en suïcide. Sociaal werkers focussen zo niet enkel op het recht op zorg, maar zijn echt een laatste vangnet voor deze doelgroep.

Mens mogen zijn

“Er zijn mensen die hier langskomen en smeken om hulp,” vertelt een sociaal werker. “Die worden overal afgewimpeld. Wij doen zoveel dat niet tot ons takenpakket behoort, omdat niemand anders het opneemt. Maar wij alleen kunnen dit niet rechttrekken.”

‘Wij alleen kunnen dit niet rechttrekken.’

Er wordt zorgzaam en vanuit een gelijkwaardige positie omgesprongen met mensen die elders worden geweerd. Hoewel hun noden en problemen de capaciteiten van de organisatie overstijgen, draagt die oprechte nabijheid en authentieke betrokkenheid van de sociaal werkers bij tot vermenselijking.

Een sociaal werker schetst dat duidelijk: “Soms vragen ze mij: ‘Wij zijn toch geen onmensen of dieren. Waarom moeten ze ons zo behandelen?’. Ik geef hun dan gelijk. Ik leg dan uit dat ik daar niets aan kan veranderen, maar dat ik waar ik kan altijd zal helpen. Mijn mogelijkheden zijn beperkt. Mensen appreciëren het dat ik daar oprecht en eerlijk over ben.”

Waardering

Dokters van de Wereld herleidt deze groep niet tot mensen zonder papieren of patiënten. Er is ook erkenning en waardering voor andere aspecten van hun bestaan.

‘Ze dragen hun steentje bij, zelfs wanneer een groot deel van de samenleving hen hier niet wil.’

“Dat ze ondanks alle omstandigheden en zonder inkomen hun kinderen toch naar school brengen en zorgen dat ze boterhammen en een rugzak hebben”, benoemt een sociaal werker. “Ze proberen deel uit te maken van de samenleving en te participeren. En dat allemaal zonder te weten of ze hier volgend jaar nog zullen zijn. Ze dragen hun steentje bij, zelfs wanneer een groot deel van de samenleving hen hier niet wil.”

De sociaal werkers begeleiden mensen naar materiële hulp, maar ook naar sociaal-culturele activiteiten, sport of taalcursussen. Er wordt naar manieren gezocht om hen meer te kunnen laten deelnemen aan de samenleving. De sociaal werkers helpen deze groepen burgerschap in de praktijk te claimen.

Rechten respecteren

Doordat mensen zonder papieren formeel enkel recht op gezondheidszorg hebben, zijn er weinig juridische hefbomen om een menswaardig bestaan af te dwingen. Dokters van de Wereld zet hier op verschillende manieren op in. Ze voorzien zelf in medische, psychologische en sociale hulp wanneer de klassieke gezondheidszorg tekortschiet.

Daarnaast zijn de sociaal werkers expert in de vele mogelijke verblijfstatuten en de daaraan gekoppelde mogelijkheden. Ze begeleiden mensen in de opstart en opvolging van de procedure dringende medische hulp en proberen op die manier drempels te minimaliseren.

Lees ook

‘Geëngageerde sociaal werkers zijn niets zonder geëngageerde organisaties’

De sociaal werkers ondersteunen mensen ook in het uitbreiden van hun rechten. Ze treden bijvoorbeeld op als vertrouwenspersoon voor mensen in asielprocedure en volgen dossiers van medische regularisatie nauwgezet op.

Wanneer mensen recht op zorg hebben via andere kanalen, zorgen de sociaal werkers dat ze dat recht kunnen claimen. “Hebben ze ooit al een ziekteverzekering gehad, maar werd die ineens stopgezet? Dan hebben ze toch nog een tijdje recht op mutualiteit, maar dat weten ze vaak niet”, legt een sociaal werker uit. “Mensen die een asielaanvraag hebben lopen via Fedasil hebben recht op medische hulp, maar weten vaak niet hoe de aanvraag werkt.” De sociaal werkers helpen mensen te navigeren in het kluwen aan procedures en verlagen zo de drempels naar zorg.

Een stem geven

Dokters van de Wereld geeft een stem en gezicht aan de mensen in een kwetsbare situatie en pleit voor universele toegang tot gezondheidszorg. Ze brengen de verhalen van mensen in kwetsbare posities naar buiten. Deze brengen schendingen van mensenrechten aan het licht die anders aan het oog zouden voorbijgaan.

‘Dokters van de Wereld geeft een stem en gezicht aan de mensen in een kwetsbare situatie.’

De sociaal werkers worden vanuit hun expertise actief betrokken in de zoektocht naar structurele veranderingen. Zo zetelen ze in Antwerpen al een paar jaar in een overleg tussen het kabinet sociale zaken en actoren uit de eerstelijnsgezondheidszorg. Dit dialoog heeft een positieve invloed gehad op de manieren waarop de dringende medische hulp lokaal wordt ingevuld en nageleefd.

Wanneer het recht op gezondheidszorg niet wordt gerespecteerd, deinst de organisatie niet terug om dit in de rechtbank aan te vechten. De onafhankelijke positie van de humanitaire ngo geeft het sociaal werk hiervoor de ruimte.