‘Ook voor wie zware misdrijven pleegde, is er plaats in het detentiehuis’

Aanslepend capaciteitsgebrek

Vlaamse en Brusselse gevangenissen doen al jarenlang pogingen om de gevangenismuren open te breken en meer gemeenschapsgericht te werken. Zo heeft elke gedetineerde recht op hulp- en dienstverlening die de brug bouwt tussen binnen en buiten. Een decreet uit 2013 bepaalt dat dit moet gebeuren op vlak van onderwijs, cultuur, welzijn, gezondheid, tewerkstelling en sport.

‘De gevangeniscultuur heeft het lastig met culturele diversiteit.’

Dat proces loopt moeilijk. Boosdoener bij uitstek: een aanslepend capaciteitsgebrek. Het feiten- en cijfermateriaal dat volgt, werd gehaald uit de jaarverslagen (2021) van verschillende Commissies van Toezicht in Vlaanderen en Brussel. Uit die verslagen blijkt dat vele gevangenissen gelijkaardige problemen ervaren.

Theorie versus praktijk

Door een gebrek aan opleidingsplaatsen en personeel kan slechts ongeveer één op drie gedetineerden de gewenste lessen of opleidingen volgen. Die lacune heeft een impact op de verdere tewerkstellingskansen van gedetineerden.

Iedereen heeft recht op culturele ontplooiing, ook binnen de detentiemuren. Toch zien we dat de gevangeniscultuur het lastig heeft met culturele diversiteit. Etnisch-culturele minderheden in België lopen meer risico om het slachtoffer te worden van racisme, intimidaties of strengere straffen. Ondanks de aanwezige culturele diversiteit, houdt men geen rekening met de vraag naar aangepaste voeding, zoals halal. Ook hier speelt capaciteitsgebrek, deze keer in de gevangeniskeuken.

Frustraties loeren om de hoek

Helaas waaieren die capaciteitsproblemen verder uit. Het personeel van de psychosociale dienst (PSD) heeft te weinig tijd om mensen grondig op te volgen. Door de overbevolking blijven dossiers aanslepen, wordt penitentiair verlof voor de zoveelste keer uitgesteld of wordt het dragen van een enkelband alweer op de lange baan geschoven.

Frustraties en moedeloosheid loeren om de hoek. Ook geïnterneerden in onze gevangenissen – mensen met een psychiatrische problematiek die überhaupt niet in de gevangenis thuishoren – hebben gespecialiseerde hulp nodig, maar die wordt nauwelijks aangeboden.

Tewerkstelling blijft moeilijk

Wil je in de gevangenis aan het werk? Dan bots je op een ellenlange wachtlijst omdat opdrachten beperkt zijn. Ook de toewijzing van de arbeidsplaatsen zou willekeurig verlopen. Het gaat vaak om repetitief werk waardoor de sterktes en vaardigheden van gedetineerden onderbenut blijven.

‘Gespecialiseerde hulp wordt nauwelijks aangeboden.’

Omdat er te weinig personeelsleden zijn, worden talloze stakingen gehouden en moeten sommige activiteiten voor gedetineerden geschrapt worden. Zo vallen sportactiviteiten, nochtans zeer belangrijk voor een groot deel van deze doelgroep, plots weg.

Nieuwe fundamenten nodig

De rode draad doorheen deze beknopte probleemanalyse van het gevangeniswezen: gebreken en tekorten. Werken op maat van gedetineerden is niet mogelijk in het huidige gevangenissysteem. Door de moeilijke invulling van hulp- en dienstverlening, staat de gevangenis een succesvolle terugkeer naar de samenleving in de weg.

‘We dragen al lang genoeg water naar de zee. Het is dan ook tijd om nieuwe zeeën te bevaren.’

We dragen al lang genoeg water naar de zee. Het is dan ook tijd om nieuwe zeeën te bevaren: de Europese beweging RESCALED en haar Belgische partner Vzw De Huizen pleiten voor kleinschalige, gedifferentieerde en gemeenschapsgerichte detentiehuizen. Elke gedetineerde zou een plaats moeten krijgen in een detentiehuis. Dat is een stevige ambitie. Maar kunnen detentiehuizen die ook verwezenlijken?

Ook voor zware misdrijven?

Er is een maatschappelijk draagvlak om gedetineerden, die geen hoge beveiliging nodig hebben, onder te brengen in detentiehuizen. Maar wat met gedetineerden die zware misdrijven pleegden en een hoog beveiligingsniveau nodig hebben? Daarvoor is het draagvlak beperkt. “Want”, klinkt het, “hoe kan je nu mensen die zware misdrijven hebben gepleegd en een hoog beveiligingsniveau nodig hebben in een gemeenschapsgericht detentiehuis plaatsen?”

Die weerstand berust op het misverstand dat in elk detentiehuis de deuren wagenwijd openstaan, gedetineerden er continu binnen en buiten lopen en in rechtstreeks contact staan met burgers in de vrije samenleving.

Gemeenschapsgerichte detentie valt niet noodzakelijk samen met een open detentiehuis. Deze detentievorm gaat vooral over de kansen die gedetineerden krijgen om deel te nemen aan een gemeenschap, zowel binnen als buiten de muren van het detentiehuis.

In Noorwegen

Het is mogelijk om bij zo’n gemeenschapsgerichte detentie een hoog beveiligingsniveau te voorzien. Dat stelden we vast bij een bezoek aan de hoogbeveiligde Noorse gevangenis Indre Østfold Fengsel – Eidsberg Unit. Hier lopen de principes van gemeenschapsgerichte detentie samen met de nodige beveiliging van mensen die zware misdrijven hebben gepleegd.

In deze Noorse gevangenis wordt gemeenschapsgerichtheid bijvoorbeeld gestimuleerd door hoe de leefomgeving wordt ingericht. In Eidsberg is elke vleugel voorzien van een gedeelde woonkamer en keuken. Hier kunnen gedetineerden samenleven binnen een kleine, hechte gemeenschap. Dit is niet het geval in de huidige Belgische gevangenissen, waar gedetineerden het overgrote deel van de dag in hun cel zitten.

Ook buiten de gevangenis wordt gemeenschapsgericht gewerkt. Aan de ingang van Eidsberg is een winkel waar allerlei houten producten worden verkocht die door de gedetineerden worden gemaakt. Je kan er tuinhuizen, speelboxen voor kinderen, kippenhokken, vogelhuisjes en sorteerrekken kopen.

Eigen radiostudio

Eidsberg heeft een eigen radiostudio: Røverradion. Hier draaien gedetineerden plaatjes en vertellen ze over hoe ze hun detentie ervaren.

‘Røverradion wordt niet alleen beluisterd in Noorse gevangenissen, maar ook ver daarbuiten.’

Tijdens ons bezoek werd een reportage gedraaid, Røver Pride, over de LGBTQIA+ community in de gevangenis en de hieraan gekoppelde extra kwetsbaarheden. Door bekende Noren en invloedrijke politici te interviewen, legt dit radiostation de verbinding tussen detentie en de gemeenschap. Røverradion wordt niet alleen beluisterd in Noorse gevangenissen, maar ook ver daarbuiten.

Relatie tussen gedetineerden en personeel

Het is interessant om de verhouding tussen het personeel en de gedetineerden in Eidsberg onder de loep te nemen. Zo geeft het gevangenispersoneel prioriteit aan de dagelijkse communicatie en interactie met gedetineerden.

‘Naast veiligheid staat ook het welzijn van de gedetineerde centraal.’

Naast veiligheid binnen en buiten de gevangenis, staat ook het welzijn van de gedetineerde centraal. Tijdens workshops worden allerlei emoties en persoonlijke moeilijkheden gedeeld. Personeelsleden nemen actief deel aan zo’n gesprekken, delen eigen verhalen en gevoelens. Door zo met elkaar om te gaan, vervagen grenzen van macht. In plaats daarvan ontstaat een vertrouwensrelatie.

Eigen bankkaart

Er worden ook initiatieven genomen om het leven in detentie zo veel mogelijk te laten lijken op de positieve aspecten van het leven in de vrije samenleving: ‘normalisering’.

‘Om te voldoen aan alle principes van een ideaal detentiehuis, moeten ook in Noorwegen nog heel wat watertjes doorzwommen worden.’

Zo krijgt iedere gedetineerde een bankkaart, waarop de overheid geld stort. Ook familieleden kunnen een bijdrage leveren. Met die bankkaart kunnen gedetineerden in de gevangeniswinkel bijvoorbeeld kleren, toiletartikelen of ingrediënten om zelf te koken kopen. Deze vorm van normalisering draagt bij aan het verbinden van detentie met het leven buiten de gevangenis.

Nog niet ideaal

Het is echter niet de bedoeling om de Eidsberg-gevangenis aan te prijzen als een perfect RESCALED-detentiemodel. Om te voldoen aan alle principes van een ideaal detentiehuis, moeten ook in deze gevangenis nog heel wat watertjes doorzwommen worden.

Lees ook

‘Revolutie naar humaner detentiebeleid moet vandaag ingezet worden’

Zo is de faciliteit niet kleinschalig genoeg: ondanks de indeling in kleine groepen per vleugel, is de gevangenis nog steeds bezet met ongeveer 100 gedetineerden. Met zo’n grote groepen blijft het moeilijk om te differentiëren volgens individuele noden, behoeften, begeleiding en veiligheidsniveaus. Verder is de gevangenis onvoldoende geïntegreerd in de buurt omdat ze gelegen is aan een erg drukke weg, ver weg van een dorps- of stadskern.

Bovendien gaat ‘veiligheid’ nog te vaak ‘boven alles’ en zitten vele gedetineerden opgesloten in een té hoogbeveiligd regime. Dit richt extra detentieschade aan. Een gepast veiligheidsniveau is nochtans noodzakelijk opdat men de kans krijgt opnieuw te re-integreren in de vrije samenleving. Hier bieden kleinschalige, gedifferentieerde en gemeenschapsgerichte detentiehuizen wél mogelijkheden.

Opsteker voor detentiehuizen

Toch trekken we belangrijke lessen uit dit Noors gevangenisbezoek. De grenzen van gemeenschapsgerichte detentie liggen veel verder dan we zouden denken. Ook bij hoogbeveiligde detentie kan gemeenschapsgericht gewerkt worden, zonder gevaar voor de samenleving.

Dat is een opsteker voor al wie pleit voor detentiehuizen. Want als gemeenschapsgericht gewerkt kan worden met mensen die hoge beveiliging nodig hebben, waarom dan niet vanuit een detentiehuis?