‘Sociaal werk moet ingaan tegen de idee dat je geluk en succes volledig in eigen handen hebt’

Straf

Als opbouwwerker kom ik veel in contact met jongvolwassenen tot 25 jaar. Omwille van dreigende dak- of thuisloosheid krijgen die jongeren via Wonen met Kansen tijdelijk een woning. Dat is belangrijk. Wonen is voor jonge mensen immers een hefboom om hun maatschappelijke positie te verbeteren.

‘Blijkbaar kunnen tieners geen fouten maken zonder dat ze onmiddellijk gestraft worden.’

Enkele jongeren die we begeleiden krijgen een leefloon waarvoor ze in ruil werkervaring opdoen via een tijdelijke tewerkstelling. Een tijdje geleden verloor een van de jongeren die job. Hij had een – in mijn ogen eerlijke – fout gemaakt. Tijdens zijn ziekteverlof kwam de controlearts langs. Die schreef een advies dat de jongere de dag nadien weer aan de slag kon. De jongere begreep echter niet dat zo’n ‘advies’ bindend is en koos ervoor om een dag langer uit te zieken. Gevolg? Het leefloon van de jongen werd geschorst.

Ik belde zijn trajectbegeleider. Zij zei dat de jongen opnieuw een leefloon kon aanvragen zodra hij voldoende inspaningen zou doen om een andere job te vinden. Toen ik vroeg van welk geld de jongere in tussentijd moest leven, kwam er geen antwoord.

Ik voelde de tranen in mijn ogen opwellen. Blijkbaar kunnen tieners die met een zware rugzak hun leven in handen proberen te nemen, geen fouten maken zonder dat ze onmiddellijk gestraft worden. Zucht. Hoever zijn we als samenleving gekomen dat we dit tolereren of normaal vinden?

Overleven

Mijn verdriet sloeg om naar boosheid toen de trajectbegeleider vertelde dat het ontslag van de jongen eigenlijk een goede zaak was. Nu had de jongen immers de kans om de richting uit te gaan die hij zelf echt wilde.

Die uitspraak getuigt niet alleen van weinig inzicht in de gevolgen van zo’n beslissing voor een jongen van nog geen twintig, maar ze klopt ook niet. Wie elke dag vecht om te overleven, heeft weinig of geen keuzevrijheid om te doen wat hij wil.

Vooraleer mensen de kruimels krijgen waar ze recht op hebben, moeten ze immers aantonen dat ze die kruimels verdienen. Die bewijslast voor mensen in een maatschappelijk kwetsbare positie wordt in een samenleving die verder verrechtst voortdurend zwaarder. Mens zijn is niet meer voldoende. In nood zijn, ook niet.

Voorwaarden steeds strenger

Grondrechten worden steeds voorwaardelijker. Denk maar aan de groeiende lijst criteria waaraan mensen moeten voldoen vooraleer ze in aanmerking komen voor een sociale woning of om die te behouden. Deze voorwaarden hebben steeds minder te maken met hun financiële situatie of woonomstandigheden, wel met hun afkomst.

‘Wie ‘onze’ woningen wil, moet ‘onze’ taal spreken.’

Zo wordt er bijvoorbeeld een taalvoorwaarde opgelegd aan sociale huurders. De Vlaamse overheid doet dat niet omdat ze gelooft dat taal een belangrijke hefboom is, wel vanuit de denkwijze: “Voor wat, hoort wat”.

En hoewel deze taalvoorwaarde in de praktijk weinig wordt gehandhaafd, dient ze nog een ander doel: ze zet de toon van het beleid. Het is een hondenfluitje. Wie ‘onze’ woningen wil, moet ‘onze’ taal spreken. Het kadert binnen een narratief van rechten en plichten, terwijl in realiteit de focus vooral ligt op de plichten.

Een verplichte studentenjob

Die voortdurende druk op mensen die maatschappelijk kwetsbaar zijn, zien we ook bij de talloze afspraken en opdrachten die mensen met een leefloon opgelegd krijgen, in het bijzonder studenten.

‘Maatschappelijk werkers staan onder druk om deze maatregelen te handhaven.’

Hoewel de wet voorschrijft dat studenten met een leefloon bereid moeten zijn om te werken tijdens de zomervakantie, is er geen sprake van een automatische schorsing van het leefloon voor wie dat niet doet. Toch zien we in de praktijk vaak dat studenten in juli en augustus slechts één maand leefloon ontvangen, ongeacht of ze wel of geen studentenjob hebben.

Alsof het zo erg is dat we jongeren die vaak zonder steun van familie studeren en een heel jaar de eindjes aan elkaar proberen knopen, twee maanden rust zouden gunnen.

Neoliberaal sociaal werk

Het is erg om te zien, maar maatschappelijk werkers staan onder druk om deze asociale maatregelen te handhaven. Dat neoliberaal sociaal werk zorgt niet enkel voor meer ongelijkheid, het beïnvloedt ook onze kijk op mensen in een maatschappelijk kwetsbare positie.

‘Mensen gaan op zoek naar fouten bij zichzelf, in plaats van het systeem dat hen onder druk zet in vraag te stellen.’

De invoering van zo’n maatregelen gaat vaak gepaard met een moraliserend en culpabiliserend vingertje. Het individueel schuldmodel dringt daarmee binnen in de geesten van mensen. Wie in onze kapitalistische consumptiemaatschappij niet meekan, heeft het vooral aan zichzelf te danken.

Bij mensen die zich in een maatschappelijk kwetsbare positie bevinden, kan dit leiden tot schaamte en een aantasting van hun zelfbeeld. Mensen gaan op zoek naar fouten bij zichzelf, in plaats van het systeem dat hen onder druk zet in vraag te stellen. Het werkt depolitiserend.

Lees ook

Feiten en leugens bij aanvraag leefloon: ‘Volledige waarheid is zelden cruciaal’

Als sociaal werkers hebben we de opdracht om daar tegen in te gaan. We moeten mensen bewust maken van de ongelijke kansen in de samenleving en van het gebrek aan goede hulp- en dienstverlening die er nodig is om dit recht te trekken.

Doen we dit niet, dan laten we ons meeslepen in het meritocratisch denken dat zegt dat je geluk en succes volledig in eigen handen hebt. Dan zullen we als sociaal werkers alleen nog ingezet worden om erover te waken dat kwetsbaar gemaakte mensen in de pas lopen.

Ik weiger dit te laten gebeuren. Historisch gezien zijn wij, sociaal werkers, belangenbehartigers en grond- en mensenrechtenverdedigers. Laten we dit vooral zo houden!