Problematische scheiding: Ouders in langdurig conflict maar wat met de kinderen?

Contactbreuk met papa of mama

In 2019 gingen meer dan 12.000 koppels uit elkaar door een echtscheiding. Meer dan één op tien van de scheidingen waarbij kinderen betrokken zijn, ontaarden in een hoog conflictueuze breuk of vechtscheiding.

Onophoudelijke, soms gewelddadige ruzies kunnen leiden tot een contactbreuk tussen kinderen en een van de ouders. In dat laatste geval verwijst de familierechter geregeld door naar een bezoekruimte.

‘Onophoudelijke ruzies kunnen leiden tot een contactbreuk tussen kinderen en een van de ouders.’

Zo’n bezoekruimte biedt een veilige, voorspelbare omgeving waar gespecialiseerde hulpverleners en familieleden samen werken aan contact- en relatieherstel. Meestal tussen een kind en een van de ouders, soms ook met grootouders. Vlaanderen telt momenteel veertien bezoekruimtes. Allemaal zijn ze ingebed in de Centra Algemeen Welzijnswerk (CAW).

Vooral kinderen en ouders

Psychologe Katrien Van Laer begeleidt hersteltrajecten in een Limburgse bezoekruimte. De term contactherstel dekt volgens haar vele ladingen: “Verschillende uitkomsten zijn mogelijk. Soms beslissen kind en ouder om maandelijks samen een ijsje te eten. Of ze spreken af om elkaar af en toe een brief schrijven. Maar we zien ook familieleden die elkaar terugvinden en een nieuwe bezoekregeling overeenkomen.”

“Onze doelgroep is divers”, vertelt Van Laer. “We werken ook aan herstel tussen kinderen en hun grootouders, of tussen kinderen en een ouder die het contact verloren na een jarenlange gevangenisstraf of een psychische problematiek. Maar meestal zien we ouders en kinderen verwikkeld in een problematische echtscheiding.”

“85 tot 90 procent van onze cliënten meldt zich aan op doorverwijzing van de familierechtbank. Hoewel de rechter geen traject in de bezoekruimte kan verplichten, geven we wel door of er een traject werd opgestart of niet, en om welke reden.”

“Ook al willen ze niet dat de andere ouder hun kind nog ziet, toch voelen veel ouders bij wie het kind inwoont zich verplicht om in een traject te stappen. Ze zijn bang dat een weigering gevolgen kan hebben in de rechtbank. In die zin weten we niet altijd hoe gemotiveerd cliënten echt zijn.”

Diepe wonden

Van Laer: “Gezinnen die bij ons terechtkomen, hebben er meestal een lange juridische strijd op zitten. Er werden vaak diepe wonden geslagen, denk aan ontrouw, het gebruik van geweld en verdovende middelen of langdurige onbeschikbaarheid van een van de ouders. Al die factoren bemoeilijken het herstelproces.”

‘De kaarten liggen vaak ontzettend complex.’

“De ouder waar het kind verblijft, vertrouwt de partner niet meer. Omgekeerd wil de andere ouder de kinderen kost wat kost blijven zien. De kaarten liggen vaak ontzettend complex.”

Turbulent

“10 tot 25 procent van de scheidingen verloopt turbulent”, kadert Claire Wiewauters. Zij verricht onderzoek aan het Kenniscentrum voor Gezinswetenschappen in Schaarbeek, zowel naar goed verlopende als naar moeizame scheidingen. De positie van kinderen in een echtscheiding heeft haar bijzondere aandacht. Recent superviseerde zij ook onderzoek naar de werking van de Brusselse bezoekruimtes, in samenwerking met studenten van het tweede jaar Gezinswetenschappen.

‘Ouders die elkaar bevechten, brengen kinderen in onmogelijke positie.’

“Ouders die elkaar onophoudelijk bevechten, brengen hun kinderen in een onmogelijke positie”, vertelt ze. “Een kind kan zich moeilijk staande houden in twee tegengestelde waarheden. Enerzijds ben je blij om papa te zien, anderzijds weet je dat mama die boodschap niet wil horen. Zoiets creëert enorm veel stress en loyaliteitsconflicten. Soms kiest een kind vanuit zo’n tweespalt voor één van beide ouders. Als overlevingsreflex.”

“Toch vloeit niet elke contactbreuk voort uit een vechtscheiding”, nuanceert ze. “Sommige ouders worstelen met een ernstige psychische problematiek en kunnen niet goed meer voor hun kinderen zorgen. Omgekeerd voelen kinderen zich verantwoordelijk voor het mentale welzijn van hun zieke ouder. Ook dat kan leiden tot ondraaglijke stress en contactverlies.”

Het verhaal van Shauni

Bij Shauni De Mul speelde dat ouderconflict overduidelijk wel. Haar bachelorproef (opleiding Gezinswetenschappen) leest als een persoonlijk verslag van de vechtscheiding waar ze als kind onder leed. De onderzoeksvraag luidde: “Wat is goede ondersteuning van kinderen bij een moeizaam scheidingsproces en bij contactbreuk?”

‘Dachten enkele hulpverleners echt dat ze zouden kunnen herstellen wat definitief gebroken was?’

Ze vertelt over de contactbreuk met haar vader en de poging tot herstel in een bezoekruimte. Op dat moment was De Mul vijftien jaar.

“Toen de rechter ons doorverwees naar een bezoekruimte, had ik mijn vader al enkele maanden niet gehoord of gezien. Ik had er helemaal geen zin in. Gevoelens van weerstand, angst, teleurstelling en boosheid overheersten. Dachten enkele hulpverleners echt dat ze zouden kunnen herstellen wat definitief gebroken was? Het enige wat ik wilde was mijn vader vertellen dat ik hem nooit meer wilde zien. Tegelijk was ik bang voor de teleurstelling bij een zoveelste mislukte herstelpoging.” Het draaide anders uit.

Ondergesneeuwde loyauteit

De Mul: “De bezoekruimte was het beste wat me op dat moment kon overkomen. In de juridische strijd voelde ik me vaak het aanhangsel dat er niet zo veel toe deed. Men hoorde wel wat ik zei, maar niemand luisterde echt. Plots kreeg ik erkenning voor mijn positie binnen het verhaal. Dat was nieuw.”

‘Plots kreeg ik als kind erkenning voor mijn positie binnen het verhaal. Dat was nieuw.’

“De scheiding van mijn ouders sleurde me mee in een zwart-witverhaal. Complexe en ambivalente gevoelens raakten zo ondergesneeuwd. In de bezoekruimte ontdekte ik bijvoorbeeld dat ik nog meer loyauteit naar m’n vader had dan ik zelf dacht. Het zette de deur opnieuw op een kier.”

Uiteindelijk eindigde het contact alsnog na een agressie-incident. “Ik beschouw dat niet als een mislukking”, vertelt De Mul. “Die periode heeft me immers veel bijgebracht over mijn eigen positie maar ook die van m’n ouders. Ik mocht bovendien zeggen en voelen wat ik wilde, op neutraal terrein. De bezoekruimte bood een eiland van rust op een moment dat er heel veel gebeurde rondom me.”

“Hoewel geen contact op dit moment de beste optie is, leerde ik ook dat zoiets kan evolueren. Je hebt maar één vader, of je nu twintig, veertig of zestig jaar oud bent. Over een kind-ouderrelatie spreek je beter niet in absolute termen. Zeg nooit nooit.”

Lees ook

‘Ik wist niet dat er hulpverlening was die me kon helpen’

Intussen liep Shauni zelf stage in een bezoekruimte en behaalde ze haar diploma in de gezinswetenschappen. Ze is aan de slag bij JAC, het CAW-jongerenaanbod. Daar werkt ze met jongeren die lijden onder een scheiding.

Binnenkort wil ze in bijberoep starten als familiaal bemiddellaar. Op die manier hoopt ze sneller te kunnen ingrijpen bij risicovolle scheidingen. Haar persoonlijke en professionele ervaringen sterken haar in de idee dat contactherstel geen voorwaarde is om over een zinvol traject te kunnen spreken.

Herstel hoeft niet

“De oplossing moet vooral gepast zijn”, bevestigt Katrien Van Laer. “Soms is het beter om de contactpogingen stop te zetten, in belang van het kind. Er zijn ook gezinnen die bewust voor een contactbreuk kiezen vanuit een behoefte aan rust.”

“In 2020 liepen er 677 trajecten in onze bezoekruimte. 173 daarvan leidden tot contactherstel, 151 niet. In de 353 overige gevallen was de uitkomst nog niet bekend.”

‘Herstel veronderstelt dat ouders uit hun conflictlogica stappen.’

Van Laer: “Herstel veronderstelt dat ouders uit hun conflictlogica stappen. Da’s niet evident. Wij vormen meestal het eindstation na een lange reeks van escalaties. Vaak weigeren ouders elkaar nog te zien.”

“Pas als beide ouders akkoord gaan met een poging tot contactherstel, kunnen we starten. Een grondige voorbereiding is essentieel. We spreken eerst apart af met alle partijen. Op basis van die gesprekken proberen we tot een gedeelde strategie te komen. Hoe verbinden we ouders rond het belang van het kind? Op welke manier kunnen we het contact organiseren? Welke randvoorwaarden moeten vervuld zijn?”

“Vanuit onvermogen of een lange periode van contactbreuk missen ouders soms ook de skills om gepast met hun kind om te gaan. Daarom zorgen we voor de nodige ondersteuning: Hoe speel je met je peuter of kleuter? Welk effect hebben je woorden als ouder? Hoe maak je bepaalde thema’s bespreekbaar?”

Hoe ziet papa er eigenlijk uit?

“Veel kinderen zijn heel boos, anderen romantiseren net de ouder waarmee ze geen contact hadden. Het eerste bezoek doorprikt soms illusies. Kinderen en ouders ontmoeten iemand anders dan de persoon die ze zich herinneren. Dat is wennen.”

‘Het eerste bezoek doorprikt soms illusies.’

“’Hoe ziet papa er eigenlijk uit?’, vragen kinderen ons weleens. Als familieleden na een jarenlange contactbreuk vervreemd zijn van elkaar bouwen we vaak geleidelijk op. Soms stellen we voor om eerst een brief te schrijven. Maar evengoed kunnen we kiezen voor een snelle confrontatie vanuit een gedeelde behoefte om moeilijke dingen op tafel te leggen.”

“Als we voelen dat de tijd rijp is, plannen we een eerste reeks bezoeken. Wij begeleiden en faciliteren het contact. Bij jonge kinderen is spel een goede manier om contact te maken. Tieners hebben meer nood om emoties of boosheid te uiten. Soms hoef je amper tussen te komen, soms is er weerstand en moet je bemiddelen.”

Vertrouwen opbouwen

“In een tweede fase organiseren we enkele bezoeken zonder onze aanwezigheid”, vertelt Katrien Van Laer. “We blijven wel in de buurt zodat we kunnen inspringen bij moeilijkheden. Die stap naar meer privacy is belangrijk. Het zorgt voor intimiteit en schenkt ouder en kind het vertrouwen om verder alleen af te spreken.”

‘Kinderen voelen zich verscheurd tussen beide ouders.’

“In de laatste fase spreken kinderen en ouders daadwerkelijk alleen af, buiten de muren van onze bezoekruimte. Ze gaan samen iets drinken of maken een wandeling. Aan het begin en einde van hun uitstap begeleiden wij wel nog de overdracht van het kind tussen beide ouders. Zo vermijden we conflicten aan de voordeur.”

Shauni De Mul: “Die conflicten blijven een groot risico. Zowel de ouder die aanwezig is in de bezoekruimte als de ouder bij wie het kind inwoont dragen een grote verantwoordelijkheid.”

“Hoe ga je bijvoorbeeld om met jaloezie rond het feit dat je kind ook graag bij je ex-partner is? Hoe vermijd je lastige vragen aan je kind rond de andere ouder of de nieuwe partner van je ex? In een vechtscheiding voelen kinderen zich altijd in meer of mindere mate verscheurd tussen beide ouders. Het is kwestie van dat gevoel niet onnodig aan te wakkeren.”

Polariserende communicatie schaadt het kind

“Een contactbreuk kan dat gevoel dat je tussen twee vuren zit, tijdelijk verminderen”, vervolgt Shauni De Mul. “Maar vanaf je elkaar opnieuw ontmoet, keert het terug. De bezoekruimtes proberen dit zo goed mogelijk te ondervangen. Ze trachten een ruimte te scheppen waar een kind zonder schuldgevoelens de andere ouder kan zien. Dat begint met mama en papa bewust te maken van het feit dat constructieve communicatie met en over elkaar cruciaal is.”

‘Grootouders, tantes en nonkels zijn vaak betrokken in een conflict en gooien bewust of onbewust olie op het vuur.’

“Ook de ruimere omgeving speelt een belangrijke rol”, vult Claire Wiewauters aan. “Grootouders, tantes, nonkels en anderen zijn vaak betrokken in een conflict en gooien bewust of onbewust olie op het vuur. ‘Je hebt u weer laten doen hé’, hoor je weleens vanuit die hoek. Bijzonder nefast natuurlijk. Ook zij moeten afspraken rond de opvoeding en contactmomenten respecteren.”

“In onze bezoekruimte proberen we iedereen bewust te maken van het feit dat polariserende communicatie het kind schaadt”, reageert Katrien Van Laer. “Al kunnen we niet alles oplossen. Soms blijven conflicten, ondanks alle inspanningen, voortwoekeren. Je ziet kinderen dan echt veranderen bij de overdracht van de ene naar de andere ouder. Ze hadden een positief contact in de bezoekruimte maar voelen zich onmiddellijk daarna opnieuw de speelbal in een conflict waar ze zelf niet om gevraagd hebben.”

“Dat kan erg frustrerend zijn, omdat we zien hoezeer kinderen hieronder lijden. Ze slapen slecht, uiten hun verdriet in gedragsproblemen of klappen helemaal dicht.”

Parallel solo-ouderschap

Claire Wiewauters: “Als tussen de ouders geen enkele vorm van samenwerking slaagt, is het beter om over te schakelen naar parallel solo-ouderschap. Ouders beslissen dan om niet meer te overleggen over de opvoeding of andere zaken. Ze richten zich alleen nog op hun relatie met zoon of dochter en knippen de band met hun ex-partner volledig door. Die piste biedt het voordeel van de rust.”

“De samenleving verwacht vaak dat ouders tot een vorm van coöperatief ouderschap komen. Maar soms lukt dat gewoon niet. Dan neem je beter afstand, in het belang van het kind. Parallel solo-ouderschap, een methode die therapeute Lieve Cottyn verfijnde, kan prima werken. In Nederland hanteert men vaak een gelijkaardig model.”

Te laat

“De bezoekruimtes hebben de pech dat ze pas tussenkomen als het echt niet meer gaat”, vervolgt Wiewauters. “Mensen kiezen al snel de juridische weg, terwijl dat niet altijd hoeft. Je kan ook in een bemiddelingstraject stappen of aankloppen bij de hulpverlening voor therapie. Die opties zijn te weinig gekend.”

‘Een vechtscheiding is kindermishandeling. Dat vraagt om betere samenwerking justitie en hulpverlening.’

“Ook ik had de eerste maanden na mijn scheiding niet altijd de gewenste controle en nam woorden in de mond die erg kwetsend waren”, bekent Wiewauters eerlijk. “Op zo’n moment gun je jezelf best wat tijd. Laat alles even bezinken voor je iets drastisch onderneemt.”

Shauni De Mul beaamt en wijst ook naar de samenleving: “We verwachten dat ex-partners meteen alles regelen na een scheiding. Maar hoe kan je vanuit diepe boosheid of gekwetstheid snel tot constructieve afspraken komen over de kinderen? Dat is veel gevraagd hoor.”

Brug naar justitie

Wiewauters: “Rechters moeten uitspraken doen in moeilijke dossiers. Soms voelen ze zich onvoldoende opgeleid om met een slagveld aan gebroken relaties om te gaan. De bezoekruimtes vormen dan een laatste kans om de brokken te lijmen. Om te vermijden dat het zover komt, moeten justitie en hulpverlening beter samenwerken. Ik zie gelukkig bereidheid om elkaar beter te leren kennen. Dat is nodig. Vaak weet men niet wat de ander kan betekenen bij een vechtscheiding.”

Lees ook

Wat helpt bij een moeilijke scheiding?

“Zeker bij problematische scheidingen moeten we de brug maken”, vervolgt ze. “Eigenlijk hebben we een soort casemanager nodig. Vanuit zo’n centraal overzicht kan je hulpverlening en justitie verenigen in een helder uitgestippeld traject. Nu heb ik soms het gevoel dat de moeilijke dossiers overal eens passeren, zonder dat de betrokken instanties echt praten met elkaar of een gemeenschappelijke visie ontwikkelen.”

Wiewauters verwijst naar het ‘Protocol van Moed’ in Antwerpen. Een centraal aangestuurde, integrale aanpak voor dossiers rond kindermishandeling. Eigenlijk is een vechtscheiding ook een vorm van kindermishandeling. In die zin pleit ik er sterk voor om die centrale aanpak – in de mate van het mogelijke – door te trekken.”