Wat na terreur?

Op de proef

Het stof van de paniekschok is gaan liggen. Maar de dubbele aanslag blijft nazinderen. Ze blijft vraagtekens produceren in de politiek, bij de mensen, in het dagelijkse stadsleven en in ontzettend veel professionele praktijken die de gevolgen van de aanslag moeten verwerken.

‘De dubbele aanslag blijft nazinderen.’

Ook de praktijk van dader-slachtoffer bemiddeling in Vlaanderen en Brussel wordt op de proef gesteld. Professionele bemiddelaars vertrekken vanuit dialoog als antwoord op criminaliteit. Ze geven spreekruimte aan daders en slachtoffers. Elke dag bouwen professionele bemiddelaars en hun moedervereniging Suggnomè hard en met hardnekkigheid aan dit democratisch experiment.Suggnomè, de organisatie die dader-slachtoffer bemiddeling in Vlaanderen coördineert en die een forumrol voor herstelrecht en bemiddeling opneemt, heeft het laatste jaar een traject van verandering bewandeld. Dat mondde uit in een nieuwe naam ‘Moderator, Forum voor herstelrecht en bemiddeling vzw’ en een nieuwe website.

Spreekrecht voor daders en slachtoffers, ruimte voor dialoog, emanciperende justitie, straffen als laatste remedie. Het is een recept met nobele ingrediënten. Maar is dit houdbaar in het licht van terreur? Hoe geloofwaardig is dan het aanbod van dader-slachtoffer bemiddeling en het ideaal van een participatieve justitie?

Kansen voor nieuwe woorden

Bevraging en vertwijfeling kunnen verlammend werken, zeker als ze je diepste overtuigingen raken. Toch kunnen ze ook het één en ander in beweging zetten. Ze leiden je dagelijkse, vaak routinematige praktijk van plannen, organiseren, mailen, registreren en vergaderen terug tot de essentie. In die pijn van verwoesting en verdriet opent zich een kans om te zoeken hoe we het verhaal van herstelrecht en bemiddeling opnieuw kunnen vertellen.

De zinloze terreur onderbreekt onvermijdelijk de voortgang van dader-slachtoffer bemiddeling. Dat tussenmoment is een kans om nieuwe woorden te vinden voor de kracht van herstelrecht en bemiddeling.

Hoe leiden terreur en zinloos geweld ons naar wat er echt toe doet in een gesprek met een slachtoffer van een carjacking of met de veroorzaker van een verkeersongeval? Wat kunnen bemiddelaars echt betekenen in het verhaal van een gekwetste en zenuwachtige justitie? Wat zegt de onrust tussen bevolkingsgroepen ons over de zin van bemiddeling?

Kleine verhalen vertellen

De dubbele aanslag roept existentiële vragen op. Hoe gaan wij als samenleving om met ongrijpbaar en onbegrijpelijk onrecht? Vinden we oplossingen voor zo’n groot leed en zo’n diepgaande vertwijfeling?

De unieke positie en potentieel van slachtoffer-dader bemiddelaars is dat ze kleine verhalen over menselijke kracht en kwetsbaarheid met een breder maatschappelijk verhaal kunnen verbinden.

‘Hoe gaan wij als samenleving om met onbegrijpelijk onrecht?’

De bemiddelingspraktijk is een levend archief. De honderden dossiers die becijferd staan, verbergen zoveel authentieke levensverhalen. Sommige van die verhalen hebben zich misschien diep in het hart van de bemiddelaar genesteld. Hij is dan archivaris van vertwijfeling, hoop, tragiek, kwetsbaarheid en levenskracht.

Tegelijk dragen de bemiddelaars een macro- verhaal in zich: herstelrecht. Dat verhaal is een diamant met vele facetten. Het vertrekt vanuit de verbijstering voor onrecht en zoekt een weg naar een waardig en menselijk antwoord. Het is een breed en genuanceerd verhaal over de veerkracht van dialoog, over verontschuldiging en vergeving.

Kwaliteitsvolle dader-slachtofferbemiddeling aanbieden is de kerntaak van bemiddelaars. Daar komt nu een taak bovenop. Als getuigen van doorleefde verhalen, als dragers van het brede herstelrecht kunnen zij vanuit hun kleine verhalen een bijdrage leveren aan groter verhaal. Daar hebben we als samenleving nood aan.

Geef ons een doorleefd verhaal over het vergeven van het onvergeeflijke. Vertel ons over die moed van daders en slachtoffers om toch verbinding te maken. Getuig opdat onze samenleving kan helen.

Vorm geven aan verbijstering

Met de terreurschok hebben we bitter van verbijstering geproefd. Maar wie al op het Brusselse beursplein is geweest, wie er voor het huldetapijt heeft gestaan, wie er de trieste smaak van stilte heeft geproefd, weet nu ook voorgoed dat mensen een onuitroeibare behoefte hebben om samen vorm te geven aan de verbijstering.

‘In de verwerking van terreur kunnen we leren van bemiddelaars.’

Het is nog onvoldoende bestudeerd en bekend hoezeer bemiddelaars ceremoniemeesters zijn in de verwerking van verbijstering. Dader-slachtoffer bemiddeling is in belangrijke mate een rituele praktijk die de verbijstering van slachtoffers een plaats wil geven en die tegelijk daders ondersteunt om met die gevoelens om te gaan.Leest, J. (2007), Een redelijk ritueel. Bemiddelen tussen strafrecht en leefwereld, Den Haag, Boom Juridische Uitgevers.

Bemiddeling is een seculier ritueel, net zoals de herdenkingsrituelen aan het Beursplein. In de verwerking van terreur kunnen we veel van bemiddelaars en hun ervaring leren.

Modereren in vergelding

Wanneer onrecht een samenleving treft, wanneer terreurcellen het licht zien, slaat verbijstering snel om in een collectieve boosheid. Verontwaardiging en een moeilijk te stuiten drang naar vergelding vullen de publieke ruimte. Groepen verenigen zich en geven samen vorm aan vergelding.

Hooligans vertrappelen een huldetapijt. Heethoofden staan aan de poorten van een Brusselse migrantenbuurt. En de rechtsstaat wordt beproefd in één van haar kerntaken: het vergeldende geweld aan de samenleving onttrekken, de daders voor justitie brengen, met waterkanons en geruiterde politie een collectieve afrekening vermijden.

‘Verbijstering slaat snel om in collectieve boosheid.’

Modereren in vergelding: het is een wezenlijk taak voor de rechtsstaat. Slachtoffer-dader bemiddelaars spelen ook hier een sleutelrol. Precies door slachtoffers en daders een gespreksruimte te geven, helpen ze vergelding om te buigen. Voor leed en onrecht en boosheid is er plaats, maar op een manier die hoorbaar is.

Bemiddeling kanaliseert vergelding niet naar een strafoplegging, maar wel naar het modereren van een respectvol gesprek.

Waardig bestaan

We horen het niet graag, maar toch is het zo. De zogenaamde Brusselse broeihaarden (Molenbeek, Vorst, Laken) zijn gekend als kansarme en dichtbevolkte wijken rond de kanaalzone. In die wijken kan de werkloosheidsgraad van jongeren en jongvolwassenen oplopen tot 40 procent.

Radicalisering is een complex en moeilijk te verklaren fenomeen. Maar de jarenlange verwaarlozing van deze buurten, de uitzichtloosheid van de leefcondities, de sluipende discriminatie en de daarmee gepaard gaande frustraties zijn ongetwijfeld ingrediënten van deze explosieve cocktail.

Een doelmatige aanpak van radicalisering doe je niet alleen met camera’s, politie, inlichtingendiensten en informanten. Dat doe je door het fenomeen bij de wortel aan te pakken.

Dat doe je door met hulpverlening, opbouwwerkers, arbeidsbemiddelaars, degelijke huisvestingsinitiatieven, sociaal ondernemerschap te investeren in de kanaalzone. De achterliggende finaliteit: kwetsbare groepen empoweren en toeleiden naar grondrechten en een menswaardig bestaan.

‘Herstelrecht draait ook rond herstel van gemeenschappen.’

Die link tussen opbouwwerk en toeleiding naar grondrechten is een interessante bril om de wortels van dader-slachtoffer bemiddeling en de rol van de bemiddelaar heruit te vinden. Op het snijvlak van welzijn, justitie en samenlevingsopbouw heeft de bemiddelingspraktijk hier een belangrijke modererende rol te spelen. Want herstelrecht draait ook rond herstel van gemeenschappen, rond herstel van het sociale weefsel in steden en gemeenten.