Juridische eerstelijnsbijstand en armoede

Eerstelijnsbijstand

Als ik een conflict heb met een buur of de gasleverancier, start ik dan best een juridische procedure op? Een politierechtbank stuurt me een brief, maar ik begrijp er niets van.

‘Justitiehuizen hebben een omvangrijk takenpakket.’

Voor een eerste en oriënterend advies kan iedereen beroep doen op gratis juridische eerstelijnsbijstand. Dat kan ofwel via een justitiehuis, ofwel via een advocaat van de Commissie Juridische Bijstand. Die advocaten houden zitdagen in bijvoorbeeld het OCMW of het Centrum Algemeen Welzijnswerk (CAW). Voor juridisch advies rond huisvesting kan je ook terecht bij de Huurdersbond.

Justitiehuis of commissie

Vlaamse justitiehuizen hebben naast die juridische eerstelijnsbijstand nog heel wat andere taken. Ze volgen daders of verdachten op in het kader van elektronisch toezicht, werkstraffen of vrijheid onder voorwaarden. Ze ondersteunen slachtoffers van misdrijven en nabestaanden van slachtoffers. Ze verzorgen sociale onderzoeken op vraag van rechters.

Maar ook de Commissie Juridische Bijstand organiseert eerstelijnsbijstand. Die Commissie bestaat in elk gerechtelijk arrondissement en is samengesteld met vertegenwoordigers van de balie, van OCMW’s en erkende organisaties voor juridische bijstand. Elke Commissie beslist autonoom hoe ze eerstelijnsadvies aanbiedt. Dat advies is beperkt tot een gratis consult bij een advocaat.

Meer focus

Vlaams welzijnsminister Jo Vandeurzen zoekt momenteel naar de juiste plaats van juridische eerstelijnsbijstand in de justitiehuizen. Worden beide sterker aan elkaar gekoppeld of wordt de band net losser?

Caritas Vlaanderen probeert informatie aan te reiken om hierbij de juiste keuzes te maken. Een onlinebevraging peilde naar de mening van coördinatoren en medewerkers van lokale Welzijnsschakels en Verenigingen waar Armen het Woord Nemen over deze hervorming.

Welke aspecten vinden zij belangrijk voor mensen in kansarmoede? Hoe staat het met hun kennis over het justitielandschap? Hoe schatten ze in dat de mensen waarmee zij dagelijks in hun lokale verenigingen werken, over justitie denken?

Onbekend is onbemind?

Meteen opmerkelijk: slechts één op de vier medewerkers kent de justitiehuizen als verlener van juridische eerstelijnsbijstand. Een grote meerderheid van de mensen die actief zijn in verenigingen die werken met mensen in armoede, geeft aan dat hun publiek slechts uitzonderlijk een beroep doet op justitiehuizen. Dat gebeurt vooral na het ontvangen van een juridisch schrijven, bij eenvoudige juridische vragen of wanneer ze zich afvragen of ze gerechtelijke stappen kunnen ondernemen tegen iemand.

‘Slechts één op vier medewerkers kent de justitiehuizen.’

Wanneer iemand slachtoffer, verdachte of dader is en er een juridische procedure loopt, kloppen zij sneller aan bij een justitiehuis. Ongeveer 85% van de mensen die actief zijn in verenigingen geven aan dat het de belangrijkste taak is van de justitiehuizen om slachtoffers wegwijs te maken in juridische procedures. Net omwille van de link met daderschap blijven mensen liever weg uit de justitiehuizen.

Wanneer mensen in armoede nood hebben aan juridische dienstverlening verwijzen hun verenigingen dan ook vaker door naar het OCMW (83%), een CAW (62%) of de Huurdersbond (55%).

Drempels

Justitiehuizen en de juridische eerstelijnsbijstand staan bol van drempels inzake toegankelijkheid, prijs en verstaanbaarheid. Vooral de openingsuren van de justitiehuizen vormen een drempel voor mensen in kansarmoede. Er is veel twijfel over de kostprijs van hun dienstverlening. Ook het taalgebruik van juristen is een drempel.

‘Vooral de openingsuren vormen een drempel.’

Bij de bredere juridische eerstelijnsbijstand is bereikbaarheid het grootste struikelblok. De verantwoordelijken en medewerkers van verenigingen geven aan dat het aanbod en het feit dat deze dienstverlening gratis is, te weinig bekend is.

Pessimisme

Mensen die dagelijks aan de slag zijn met mensen in armoede, zijn pessimistisch over de vertrouwdheid met de armoedeproblematiek bij de hulpverleners en raadgevers in de juridische eerstelijnsbijstand.

‘Juristen kennen de armoedeproblematiek niet.’

Slechts 12% meent dat deze professionals vertrouwd zijn met de betekenis van armoede. Meer dan 60% vindt dat ze min of meer vertrouwd zijn met wat armoede betekent. Bijna 21% zegt onomwonden dat juridische hulpverleners helemaal niet vertrouwd zijn met armoede.

Wat met de justitiehuizen?

Vanuit de resultaten van de bevraging en gesprekken met de Orde van Vlaamse Balies, de administratie en het kabinet van minister Vandeurzen doen we enkele concrete voorstellen voor de hervorming van de juridische eerstelijnsbijstand .

Als we kijken vanuit de positie van mensen in armoede vindt Caritas Vlaanderen het geen goed idee om de Vlaamse justitiehuizen als centraal punt in de juridische eerstelijnsbijstand naar voor te schuiven. Mensen in kansarmoede kennen de justitiehuizen niet, schatten de werking verkeerd in of zijn niet goed geïnformeerd. Wie de huizen wel kent, bestempelt ze als moeilijk bereikbaar en onverstaanbaar.

De rol die de Vlaamse justitiehuizen wel ten volle opnemen is die van juridische dienstverlening in dader- en slachtofferverband. Daar moeten zij in de toekomst de focus op blijven leggen. Justitiehuizen omschrijven als coördinator van de juridische eerstelijnsbijstand lijkt ons geen goed plan. Wie kan die coördinerende taak dan wel opnemen?

Centrale aansturing

Om de bekendheid, bereikbaarheid en toegankelijkheid van de juridische eerstelijnsbijstand te vergroten, is er duidelijk nood aan meer uniformiteit en een centrale aansturing. Vandaag is de juridische eerstelijnsbijstand sterk gefragmenteerd. De Commissies Juridische Bijstand hanteren per gerechtelijk arrondissement een eigen werkmethode. Overleg tussen de arrondissementen is zeldzaam.

‘Elk arrondissement heeft een eigen werkmethode.’

Om dit te verbeteren, pleit Caritas Vlaanderen voor een centrale dienst die werkt met afdelingen per gerechtelijk arrondissement. De centrale dienst is dan verantwoordelijk voor het opstellen en verspreiden van heldere informatie. Mensen weten vandaag nog te weinig wat juridische eerstelijnsbijstand inhoudt en waar ze terecht kunnen. Het is een eerste stap dat die plaatsen op de sociale kaart te vinden zijn.

Lokale inbedding

De huidige Commissies Juridische Bijstand worden in onze visie arrondissementele afdelingen die vanuit een centrale dienst aangestuurd worden. Zij worden nog steeds bestuurd door een advocaat en een secretaris van een OCMW, bijgestaan door afgevaardigden van aanbieders van juridische eerstelijnsbijstand zoals OCMW, CAW of Huurdersbond. Wij stellen wel voor om dit bestuur te verbreden met vertegenwoordigers van de gebruikers, zoals armoedeverenigingen.

Deze rechtstreekse participatie helpt de lokale afdelingen om initiatieven te nemen waardoor ze aan bekendheid en slagkracht winnen. De afdelingen worden immers verantwoordelijk voor het concrete aanbod in hun arrondissement. Zij maken afspraken met lokale overheden en organisaties over zitdagen, openingsuren en andere praktische aangelegenheden.

‘Participatie verhoogt bekendheid en slagkracht.’

In de eerste plaats moeten ze informatie over juridische eerstelijnsbijstand bij de mensen brengen: op plaatsen waar ze vaak komen, bij de verenigingen voor mensen in armoede, bij de huisarts, apotheek of culturele centra.

Ook moeten ze zitdagen dichter bij de mensen brengen. Zo blijkt dat de zitdagen, die bijvoorbeeld in Leuven samen met een lokale vereniging in een sociaal restaurant georganiseerd worden, een schot in de roos te zijn. De lokale afdelingen worden ingebed in het geïntegreerd breed onthaal, waardoor multidisciplinaire samenwerking mogelijk wordt.

Ervaring inzetten

Uit de resultaten van onze bevraging blijkt duidelijk dat vorming over armoede nodig is voor de juristen en justitieassistenten die juridische eerstelijnsbijstand verstrekken. Daarbij kunnen de ervaringen van mensen in armoede nuttig ingezet worden. Dat kan bijvoorbeeld gaan over het juist onthalen van mensen en het gebruiken van de taal van de hulpvrager.

Daarbij wordt armoede benaderd als een multiproblematiek, waarbij het juridisch probleem slechts één van de vele facetten is.

Te benutten kans

Wil de Vlaamse Regering de overdracht van dit bevoegdheidsdomein laten slagen, dan kan ze niet om bovenstaande problemen en aanbevelingen heen. Mensen in kansarmoede hebben nood aan en recht op een toegankelijke juridische eerstelijnsbijstand .

De hervorming geeft hefbomen om dit recht te realiseren. Hopelijk grijpt de minister ze ook aan.