Twee therapeuten over familieopstellingen: ‘Het helpt om patronen bloot te leggen’

Familieopstellingen

“Het werken met familieopstellingen is in de eerste plaats een therapiemethode voor groepen, maar ze kan ook individueel worden toegepast. We werken dan met poppetjes op tafel of gekleurde placemats die als ‘ankers’ op de grond worden gelegd”, zegt psychotherapeut Sara Hendrick in haar privépraktijk in Borgerhout.

‘Familieopstellingen zijn een therapiemethode.’

“Elk poppetje of anker stelt een persoon uit iemands omgeving voor. Daar werken we dan mee om dynamieken of patronen te ontrafelen. Meer en meer gebruiken we bijkomende instrumenten: zo krijgt soms iemands opleiding, werkcontext of religie ook een plek in de opstelling of krijgt een poppetje een rugzak mee.”

Familie- of organisatiesysteem

Het vaakst gebeuren de familieopstellingen in kleine groepen. Een professionele opsteller begeleidt de groep en maakt hypothesen over wat er gebeurt.

“Basis van zo’n sessie is de vraag van de cliënt, bijvoorbeeld: ‘Waarom voel ik me eenzaam?’ Eerst vertelt die persoon kort iets over de context of zijn verleden. Daarna kiest de vraagsteller personen die onderdeel worden van het familie- of organisatiesysteem waarbinnen iemand leeft”, zegt mede-auteur Frank Van Mierlo. “Die noemen we de representanten.”

Zo worden de ouders, zussen, broers of zelfs een werkgever, een erfenis, een fusie… in de groep opgenomen. “Elk krijgt een plek in de ruimte, afhankelijk van hoe iemand dat aanvoelt. Zo kan iemands vader afgezonderd staan, met het hoofd gericht naar de muur. De manier waarop je dat doet en de richting waarnaar de representanten kijken, zegt al iets over de onderlinge verhoudingen binnen het gezin of de groep”, zegt Sara.

“Het is geen rollenspel. Je speelt tijdens de sessie niet de rol van de moeder, maar bent de moeder”, verduidelijkt Sara. “Je zegt wat je voelt op dat moment. Dat kan iets fysieks zijn, zoals pijn aan de benen of een gevoel dat je wil weglopen. Soms kunnen er bijzondere dingen gebeuren, zoals een representant die hoofdpijn krijgt. Iets wat de moeder van de vraagsteller bijvoorbeeld ook altijd ervaarde.”

Belemmeringen opheffen

Bedoeling is om via de opstelling patronen of blokkades bloot te leggen: terugkerende ruzies, bindingsangst, het moeilijk vinden om grenzen af te bakenen…

‘Via een familieopstelling kan je patronen of blokkades blootleggen.’

“Tijdens de sessie bekijken we wat er moet gebeuren om de blokkade te doorbreken”, zegt Frank. “We verplaatsen de representanten in de ruimte en reiken aan de cliënt zinnen aan die helend kunnen werken: Kan je deze last aan je vader terugggeven?, Wat gebeurt er als je dat zegt tegen je moeder?… Zo kunnen belemmeringen worden opgeheven.”

“Door fysiek uit te beelden wat er aan de hand is en uitspraken te horen, is deze therapie waardevol: je hoort, ziet en voelt tegelijk wat er gebeurt, zowel lichamelijk als emotioneel. Volgens onderzoek zou dat meer effect hebben dan praten alleen. Dankzij de opstelling ontstaat er een nieuw beeld in het hoofd van de cliënt”, zegt Frank. “Soms trekt iemand zich daarna terug uit een toxische situatie of wordt hij bevestigd in zijn vermoeden dat een bepaalde situatie niet oké is.”

Tegelijk werkt de familieopstelling helend, omdat mensen zich in een groep kwetsbaar durven opstellen, meent Sara. “Soms delen ze voor de eerste keer hun gevoelens, maar ze doen dat binnen een veilige groep waar ze erkenning en medeleven voelen van de andere deelnemers. Dat is een belangrijke ervaring en werkt vaak al ondersteunend.”

Tweede generatie

Grondlegger van het werken met familieopstellingen is de Duitse therapeut en priester Bert Hellinger. Hij  was zestien jaar missionaris, onder meer in Zuid-Afrika waar hij het belang van rituelen en familiebanden leerde kennen. Eind jaren ‘80 ontwikkelde hij een eigen methode die grotendeels gebaseerd was op bestaande theorieën: de familieopstelling.

Lees ook

Eva Kestens: ‘Trauma blijft te lang onder de radar’

Toch was hij niet onbesproken. Hellinger had een katholieke achtergrond, waardoor er in zijn werk heel wat conservatieve oordelen zaten over bijvoorbeeld homoseksualiteit en abortus. Ook over vrouwen. Zo moest volgens hem de man zorgen voor de basisbehoeften van het gezin. Vrouwen kunnen hun grootste vervulling vinden in een kinderrijk gezin.

“Ik beschouw mezelf als de tweede generatie opstellers”, zegt Frank. “Ik sta absoluut niet achter Hellingers conservatieve ideeën. Wij zijn therapeuten die de methodiek van Hellinger verder hebben ontwikkeld. We zijn onze eigen richting ingeslagen.”

Vereniging van twee stromingen

Frank Van Mierlo is geen onbekende op het vlak van systemisch werken. Hij geeft al meer dan twintig jaar les in familieopstellingen. Op een congres in de Verenigde Staten kwam hij voor het eerst in aanraking met deze methode.

“Voor mij verenigde deze methode twee stromingen: de gestaltherapie, die de nadruk legt op relaties en emoties, en de contextuele therapie waarin met het gezin zelf wordt gewerkt. Ik voelde meteen een connectie en heb me er verder in verdiept via literatuur en opleidingen.”

‘De dynamieken binnen een gezin kunnen een bron van steun en groei zijn, maar ook belastend.’

Sara is een oud-studente van Frank. Zij is onder meer gestalttherapeut, maatschappelijk werker en supervisor. “Tijdens mijn opleiding kwam ook ik in contact met familieopstellingen. Na vele binnen- en buitenlandse opleidingen – waarbij ik ontdekte dat elke opsteller zijn stijl heeft – ontwikkelde ik een eigen manier van werken.”

Samen met hun collega Annemie Celis richtten ze vier jaar geleden vzw Vidende op. “We begeleiden familieopstellingen voor particulieren en geven opleidingen aan therapeuten en coaches.”

Studieboek en achtergrond

Zo is het boek ‘In en uit de knoop’ ontstaan. In dit studieboek tonen de twee auteurs met praktijkvoorbeelden hoe opstellingen ‘werken’ en welke wetmatigheden er aan de grondslag van liggen.

“Een gezin of familie is een sociaal systeem. De dynamieken binnen een gezin kunnen een bron van steun en groei zijn, maar ook belastend”, zegt Frank. “Welke zijn er werkzaam, ook in je latere leven of in andere contexten? Daar gaan we op in.”

“Het boek is een handige bijdrage voor therapeuten en coaches. Het vervangt zeker geen professionele opleiding over familieopstellingen, maar kan een aanvulling zijn”, zegt Sara. “Tegelijk kan het gelezen worden door mensen die interesse hebben om de dynamiek van het eigen familiesysteem beter te begrijpen.”

Ook in de non-profit

De twee auteurs benadrukken dat de opstellingen niet enkel nuttig zijn binnen een familiecontext, maar ook voor organisaties of bedrijven.

‘Dankzij intervisie kunnen begeleiders loskomen van hun werk.’

“Ik geef al vijftien jaar intervisie aan cliëntbegeleiders van een Centrum Algemeen Welzijnswerk (CAW). Daarbij werk ik bijna altijd met opstellingen”, legt Frank uit. “Dankzij de intervisie kunnen de begeleiders loskomen van hun werk en stilstaan bij hoe ze zelf in die begeleidingen zitten. Dan merken we bijvoorbeeld dat er soms te weinig afstand is tegenover bepaalde familieleden.”

“Zo’n opstelling verandert vaak de relatie met cliënten, maar evengoed met het netwerk waarin de begeleiders werken”, pikt Sara in. “De stad, het OCMW of het ziekenhuis spelen hun rol binnen dat netwerk. Door een opstelling kan je dat volledige hulpverleningssysteem in kaart brengen en aanpassingen onderzoeken.”

Dynamieken tussen collega’s

Ook dynamieken tussen collega’s onderling kunnen met een opstelling worden blootgelegd. “Die noodzaak wordt almaar groter. Ik deed ooit intervisie bij een ICT-bedrijf waarbij er problemen waren rond positionering. Een opstelling, waarbij elk kon aangeven op welke plek hij zijn functie zag, gaf verrassende resultaten”, zegt Sara.

“Ook in de non-profit kunnen opstellingen nuttig zijn. Denk aan een ziekenhuis waar mensen van verschillende opleidingsniveaus moeten samenwerken: verpleegkundigen, ergotherapeuten, artsen en chirurgen. Ieder heeft zijn rol te spelen en elke functie heeft een impact op het team.”

Kop-van-jut

Toch zijn familieopstellingen vaak kop-van-jut. Volgens critici zijn ze moeilijk rationeel te verklaren. Sommigen noemen het theater of een rollenspel. Anderen bestempelen de methode als puur bedrog of als wetenschappelijk niet bewezen.

‘Het probleem is dat we weten dat het werkt, maar we kennen het mechanisme erachter niet helemaal.’

Vooral de ‘morfogenetische energie’ die tussen deelnemers zou ontstaan, is een bron van scepsis. Tijdens de sessie worden de representanten bevraagd over hun gevoelens ten opzichte van elkaar en de situatie. Zonder er met de cliënt over te praten, zouden de representanten ‘aanvoelen’ wat er gaande is en dat vertalen in hun uitspraken.

Lees ook

Schrijfster Tuly Salumu: ‘Dat gekwetste kind van toen ben ik nog altijd’

“Over die energievelden zijn al experimenten gedaan”, zegt Frank. “Die hebben onder meer aangetoond dat deelnemers van verschillende groepen representanten die met dezelfde vraagstelling werden geconfronteerd, toch min of meer hetzelfde zeiden. Ook al stonden ze in een andere ruimte en hadden ze geen voorkennis van wat de andere representanten hadden gezegd.”

“Het probleem is dat we weten dat het werkt, maar we kennen het mechanisme erachter niet helemaal”, zegt Frank nog. “En dat veroorzaakt vaak ongeloof. Ik geloof er wel in dat we in de toekomst via hersenonderzoek te weten kunnen komen welke impact deze energievelden en methodiek op ons kan hebben.”

Gebrek aan beroepsvereniging

“We weten ook dat veel mensen die de methode gebruiken geen gedegen opleiding volgden”, vervolgt Frank. “Dat kan voor schade zorgen, want een familieopstelling is een emotionele ervaring. Sommige mensen vertrouwen de methodiek daardoor niet meer”

‘Veel mensen die de methode gebruiken hebben geen gedegen opleiding gevolgd. Dat kan voor schade zorgen.’

Dat niet elke opsteller terdege is opgeleid, heeft onder meer te maken met het gebrek aan een beroepsvereniging die toezicht houdt. “Deze methode wordt over de hele wereld toegepast, maar vandaag de dag kan iedereen zich opsteller noemen”, zegt Sara. “De International Systemic Constellations Association (ISCA) is bezig met het opstellen van een deontologische code, maar dat vraagt tijd.”

Deel van een proces

Deze twee therapeuten zijn bovendien voorzichtig in wie ze toelaten bij een familieopstelling. “Voor je naar een opstelling komt, moet je een vragenlijst invullen en een intakegesprek doen. Mensen met acute problemen verwijzen we door. Dan kan een familieopstelling te overweldigend zijn”, zegt Sara.

De familieopstelling is vaak een deel van een therapeutisch proces, ze staat niet op zichzelf, benadrukt Frank. “Sommigen zien het als een volgende fase in hun therapie, anderen zien de opstelling als een startpunt voor therapie. Het geeft inzichten om mee aan de slag te gaan.”

Frank: “Met een familieopstelling zal het probleem dat iemand ervaart niet van de baan zijn, maar het is een hulpmiddel om je verhaal te herschrijven. En dat kan maanden tot jaren duren. Soms komen mensen zelfs pas na 25 jaar terug om uit te zoeken of de stappen die ze genomen hebben wel goed waren of er een vervolg aan te breien.”