‘Tijd om afscheid te nemen van Zwarte Piet’

Schaduw

Sinterklaas is weer in het land. Vorige week meerde hij aan in Antwerpen. Sindsdien dook hij al in vele gemeenten op, bezocht hij winkelketens en verraste hij op bedrijfsfeestjes. Allemaal in afwachting van 6 december wanneer hij bij ieder braaf kind thuis langskomt. Het is een jaarlijks gebeuren waar ieder kind en heel wat (groot)ouders naar uitkijken. Helaas hangt er over dit fijne kinderfeest een schaduw. En wel die van Zwarte Piet.

Ieder jaar opnieuw barst de discussie over Sinterklaas en zijn helper los. De inzet ervan is de manier waarop hij wordt neergezet.

Twee kampen

Wie zijn stem in deze discussie laat horen, is bij voorbaat verloren.

Wie pleit voor het behoud van (git)Zwarte Piet, zoals wij hem kennen van de ontelbare snoepgoedverpakkingen, wordt al gauw enggeestigheid en racisme verweten. Ook al wil hij enkel een traditie verdedigen waar hij zelf fijne herinneringen aan heeft en die hij graag wil doorgeven aan zijn (klein)kinderen.

‘Er hangt een schaduw over dit kinderfeest.’

Wie pleit voor een andere Piet – een roetpiet, een regenboogpiet of een smurfpiet – wordt dan weer overgevoeligheid verweten. Hij toont weinig respect voor ‘onze’ volkscultuur. Ook al vraagt hij enkel erkenning voor een gevoeligheid die leeft bij sommigen in onze samenleving, in het bijzonder mensen van Afrikaanse origine.

Groter doel

Beide kampen krijgen het verwijt dat ze het Sinterklaasfeest voor de kinderen vergallen. En laat dat nu net de inzet zijn: kinderen plezieren. Geef toe, welke volwassene zou zijn tijd verdoen aan een discussie over Zwarte Piet als hem geen groter doel voor ogen stond?

Hoe triviaal de discussie ook lijkt, ze is wel degelijk van maatschappelijk belang. Ze gaat over hoe inclusief wij als samenleving willen zijn. Zo’n inclusieve samenleving kan enkel bereikt worden als er verhalen, rituelen en feesten zijn die de hele samenleving met elkaar deelt en beleeft. En dat vanaf de prille kindertijd.

Het ontnuchterende feit is dat er in onze huidige samenleving niet zo veel van die verhalen of feesten zijn. Het Sinterklaasfeest biedt dus een unieke kans om kinderen met de meest uiteenlopende achtergrond samen te brengen rond één verhaal. En hun ouders erbij. Die kans mag niet verspeeld worden door onenigheid over de figuur van Zwarte Piet.

Op eigen terrein

Hoewel iedereen moet meesleutelen aan zo’n inclusief Sinterklaasfeest, heeft het sociaal-cultureel werk hier een belangrijke rol te spelen. Ze heeft de maatschappelijke opdracht om gemeenschap te vormen.

‘Deze discussie gaat over waarden en opvattingen.’

Bovendien bevindt deze discussie zich op haar werkterrein: het culturele. De discussie over Zwarte Piet gaat over waarden en opvattingen en hoe die zich concretiseren in onze culturele praktijken. Een groter bewustzijn van hoe dit in zijn werk gaat, kan leiden tot een ontdooiing van het eigen gelijk. Voor- en tegenstanders zullen sneller de eigen loopgraven verlaten.

Zwarte Piet was er niet altijd

Vlaamse erfgoedcellen kunnen ons helpen om vastgeroeste ideeën rond de Sinterklaastraditie te doorbreken.

Want deze traditie is niet statisch. Zo is Zwarte Piet geen tijdloos en onmisbaar personage in het Sinterklaasverhaal. Zwarte Piet was altijd onderhevig aan een veranderende tijdsgeest. Hij liep er in het verleden vaak anders bij. Ook zijn takenpakket evolueerde: van kwelgeest, tot strafuitvoerder, naar nar.

Gaan we ver genoeg terug in de tijd, dan is er van hem zelfs geen sprake. De goedheilige Sint ving aan het begin van zijn carrière duivels om hem te helpen met zijn sjouwwerk. Zwarte Piet is geen onmisbaar element in het Sinterklaasverhaal.

Leuk erfgoed

Cultuurproducten zoals kinderverhalen en hun personages, zijn altijd uitdrukkingen van dominante waarden in een gegeven tijdvak. Naarmate deze waarden veranderen, wijzigen ook de cultuurproducten. Lukt die aanpassing niet, dan worden ze erfgoed. Het worden beeltenissen van een achtergelaten waardenverhaal dat daarom niet minder leuk of aantrekkelijk kunnen zijn. Dat bewijst de figuur van Sinterklaas zelf.

‘Het schoentje knelt bij Zwarte Piet.’

Alleen wordt het vieren van zo’n oud waardenverhaal problematisch wanneer het flirt met een ethische grens. Hier knelt het schoentje bij Zwarte Piet.

Wrange nasmaak

Aan de figuur van Zwarte Piet hangt een kwalijke manier van denken. Kijk maar naar de stereotype portrettering waarbij bepaalde kenmerken van een etnische groep karikaturaal worden uitvergroot. Dat toont zich ook in de typisch koloniale klederdracht. Zwarte Piet draagt letterlijk een beladen verhaal met zich mee.

Het zou dan ook niet mogen verbazen dat voor wie dit koloniale verhaal een wrange nasmaak heeft (en dat zou voor ons allen zo moeten zijn), de praktijk van Zwarte Piet ergerlijk is. Is de vraag om hiermee te stoppen dan ook niet terecht?

Oude demonen

Wie meent van niet, kan een zekere waardenblindheid worden verweten. Hij ziet niet welke ‘oude demonen’ met Zwarte Piet tot leven worden gewekt. Demonen die sommigen ervan weerhouden om deel te nemen aan het Sinterklaasfeest. En erger nog, hun kinderen hiervan weerhouden.

‘Sinterklaasfeest mag geen uitsluitingsmechanisme worden.’

Met het oog op inclusie kan niet toegelaten worden dat het Sinterklaasfeest een cultureel uitsluitingsmechanisme wordt. Om dit te voorkomen, moet het Sinterklaasverhaal hertaald worden. De figuur van Zwarte Piet kan verdwijnen, zonder dat het gemist wordt.

Alleen zo kan het Sinterklaasfeest van immaterieel erfgoed veranderen in een inclusief en verbindend gemeenschapsverhaal. Aan het sociaal-cultureel werkveld om iedereen uit te dagen om hieraan mee te schrijven.