‘Klimaatverandering treft ook de zorg. We moeten ons voorbereiden’

Droogte en overstromingen

De klimaatcrisis is geen vrees van de toekomst meer. De gevolgen zijn nu al overal ter wereld sterk voelbaar en België vormt daar geen uitzondering op. De dichte verstedelijking in ons land heeft er mee voor gezorgd dat de temperatuur hier al meer gestegen is dan het wereldwijde gemiddelde.

De gevolgen zijn veelzijdig en uitdagend: meer hittegolfdagen en meer dagen met extreme neerslag zorgen onder andere voor meer droogte, een slechtere luchtkwaliteit, zeespiegelstijging en overstromingen.

Klimaatverandering en gezondheid

Deze ontwikkelingen hebben een sterke impact op de gezondheid. De rechtstreekse gevolgen zijn bekend: hogere temperaturen raken vooral ouderen, mensen met een lagere socio‐economische status en de stedelijke bevolking. Daarnaast maken overstromingen en bosbranden veel slachtoffers.

‘In 2020 overleden in België op de warmste dagen meer dan 400 mensen per dag aan de hitte.’

Dit is momenteel al aan de orde. Bijna 200 mensen lieten het leven door de overstromingen in Europa in 2021. In 2020 overleden in België op de warmste dagen meer dan 400 mensen per dag aan de hitte. De hittegolf van 2003 kostte aan bijna 70.000 Europeanen het leven. Bij een hittegolf worden er in ons land dagelijks bijna 2.000 mensen extra in het ziekenhuis opgenomen.

Ook onrechtstreeks heeft klimaatverandering een invloed op de gezondheid. Door de opwarming van de aarde, verandert het milieu. Daardoor krijgen diverse overdraagbare ziekten, aandoeningen van de luchtwegen en allergische reacties meer vrij spel. Denk bijvoorbeeld aan malaria of diarree. Tot slot heeft dit alles ook een sterke invloed op de gezondheid op het werk, de mentale gezondheid en het algemeen welzijn.

Gevolgen voor de zorg

De zwaarste impact wordt verwacht in de zorg. Hulpdiensten, verpleegkundigen, zorgkundigen, opvoeders, kinderverzorgers en de vele andere werknemers in de brede zorgsector worden direct geconfronteerd met de gevolgen van een veranderend klimaat.

Enerzijds hebben patiënten en bewoners meer en andere zorg nodig. Anderzijds valt het werk voor de professionals fysiek zwaarder. Uurroosters aanpassen aan de hoge temperaturen tijdens een hittegolf is bijvoorbeeld niet mogelijk.

‘Hoe bereiden we ons voor?’

De gevolgen van klimaatverandering worden alleen maar erger. Daar moeten we ons op voorbereiden. In een context van hoge werkdruk, personeelstekort en verouderde gebouwen is dit niet evident.

Reset.VlaanderenDe netwerkorganisatie Reset.Vlaanderen ontstond uit de fusie van middenveldorganisaties Arbeid & Milieu en Transitienetwerk Middenveld. Leden zijn onder meer de vakbonden, Bond Beter Leefmilieu, Gezinsbond, Greenpeace, Beweging.net en Decenniumdoelen. Reset.Vlaanderen wil krachten bundelen om te werken aan een ecologisch en sociaal rechtvaardig Vlaanderen.sprak met werknemers in de zorg. Welke impact heeft klimaatverandering op het werk van onder meer verpleegkundigen, zorgkundigen, opvoeders en kinderverzorgers? Hoe gaan ze er mee om? Hoe bereiden we ons voor op de gevolgen? Hoe gaan we erover in gesprek? De uitdagingen en tips werden gebundeld in een gids voor werknemers.

Hitteplan

Er is bestaande wetgeving die richtlijnen geeft om werknemers te beschermen op warme dagen. Daarnaast is er ook een federaal ozon- en hitteplan. Alle door Reset.Vlaanderen geïnterviewde instellingen hebben een hitteplan.

Die hitteplannen hebben effect, klonk het in de gesprekken die we hadden. “De hitteplannen werken bij ons echt goed: daardoor is er minder oversterfte”, vertelde een verpleegkundige in een woonzorgcentrum ons.

‘Hitteplannen zorgen voor heel wat extra werk.’

Maar ze zorgen voor heel wat extra werk: “De bewoners krijgen bij het ontbijt en tussendoor meer te drinken, kineoefeningen worden vervangen door verfrissende voetbadjes en voeding wordt allemaal vers bereid. Warme maaltijden worden soms vervangen door een slaatje, hoewel de bewoners daar niet echt enthousiast over zijn. Het spijtige van de zaak is dat dit allemaal meer werk betekent.”

Meer pauze

Op warme dagen is constant meting van temperatuur en toevoer van vocht nodig. Veel patiënten en bewoners kunnen dit niet zelf. Door de vele bijkomende taken tijdens warme dagen komt er van maatregelen om werknemers extra te beschermen meestal weinig in huis.

Een verpleegkundige in een leefgroep voor mensen met een fysieke beperking getuigt: “Onze bewoners zijn mentaal heel goed, dus die weten wat ze willen. Ze hebben wel hulp nodig bij bijna alles wat ze doen. Resultaat is dat we heel de dag bezig zijn, voornamelijk op hete kamers zonder airco. Wanneer er een hitteplan uitgevoerd wordt, krijgen wij een mail met informatie waarin ook staat dat we meer pauze moeten nemen. Maar zonder extra personeel is dat niet mogelijk.”

Overstromingsgevaar

Zorginstellingen zelf zijn vaak ook niet voorzien op de veranderende weersomstandigheden: in Luik kon het personeel tijdens de watersnood afgelopen zomer het ziekenhuis niet bereiken, in Londen raakten zelfs ambulances niet tot bij bepaalde ziekenhuizen.

‘In Luik kon het personeel tijdens de watersnood het ziekenhuis niet bereiken.’

Ruim 7 procent van de openbare instellingen in België is gevoelig voor gevaarlijke overstromingen. Tegen 2100 zou dit percentage verdubbelen. Door hun inplanting in stedelijk gebied, met veel beton en weinig groen, zijn veel zorginstellingen daarnaast vatbaar voor het ‘hitte-eilandeffect’. Daarbij wordt hitte vastgehouden en kunnen temperaturen 7 tot 8 graden hoger liggen dan in omringend gebied.

Gebouwen in slechte staat

De staat van de gebouwen bemoeilijkt het werk voor zorgpersoneel. Een student verpleegkunde getuigt: “We lopen te zweten, krijgen dan koud en worden ziek doordat we altijd nat van het zweet zijn. De werkgever heeft zonnescreens geïnstalleerd maar eigenlijk is het gebouw te veel verouderd.”

Omdat renoveren vaak pas rendabel is op heel lange termijn, kiest de zorg in veel gevallen voor nieuwbouw. En zo’n gebouw staat er niet van de ene op de andere dag. “Tot 2029 gaan we het letterlijk en figuurlijk moeten uitzweten,” zegt Yves Derycke, vakbondsvoorzitter voor ACOD bij UZ Gent, in afwachting van een nieuw gebouw.

‘Afgelopen zomer was het op sommige patiëntenkamers 38 graden.’

“Afgelopen zomer was het op sommige patiëntenkamers 38 graden. Stel je voor, je hebt net een transplantatie gehad… Dat heeft wel een effect. We werken met ad-hocoplossingen zoals lichtere kledij en mobiele airco’s die een hoop elektriciteit verbruiken, maar het is een beetje dweilen met de kraan open.”

Stem verheffen

Het is belangrijk dat werknemers hun stem blijven verheffen, ook rond klimaat. Samen kunnen ze strijden voor oplossingen die tegemoetkomen aan de uitdagingen van klimaatverandering en het werk werkbaar maken.

Duurzaamheid, goede werkomstandigheden en kwaliteit van de zorg moeten hand in hand kunnen gaan. De vakbonden bekleden een sterke positie om de dialoog open te breken, maar de werknemers zelf kunnen ook actie ondernemen.

‘Duurzaamheid, goede werkomstandigheden, en kwaliteit van de zorg moeten hand in hand kunnen gaan.’

Het is belangrijk dat werknemers op de hoogte zijn van de gevaren die om de hoek loeren. Praat met collega’s over het klimaat. Ken ook jouw rechten als werknemer in extreme weersomstandigheden. Dit gaat over kleine zaken, zoals recht op extra pauzes of gekoelde drankjes, of grotere zaken, zoals hitteplannen. Zijn deze onderdeel van de plannen voor preventie en bescherming op het werk?

Breng ideeën aan tafel. Wat zou jouw werk makkelijker maken tijdens een hittegolf? Wat kan jouw werkgever doen om CO2-uitstoot te reduceren? Kan je hiervoor samenwerken met andere lokale zorginstellingen?

Rol van de vakbonden

Ook de vakbonden spelen een belangrijke rol in het verschaffen van informatie over klimaatverandering en de gevolgen daarvan voor het werk.

Ze moeten zowel bij werknemers als leidinggevenden het thema klimaat opnemen. Vakbonden moeten pleiten voor een zogenaamd ‘actief adaptatiebeleid’. Dat is een beleid dat ons zowel voorbereidt op de onvermijdelijke gevolgen van de opwarming van de aarde als verdere CO2-uitstoot probeert in te perken. Hamer bijvoorbeeld zowel op betere hitteplannen als op maatregelen om het energieverbruik naar beneden te halen.

‘Zeer inspirerend zijn de verplegersvakbonden in Noord-Amerika.’

Ook overkoepelend, op hoger niveau, kunnen vakbonden druk uitoefenen om de belangen van werknemers te ondersteunen en garanderen. Dring er bijvoorbeeld bij de regeringen op aan om de doelstellingen van het klimaatakkoord van Parijs te verwezenlijken. Of werk samen met de overheid en werkgevers om op sectoraal niveau adaptatiestrategieën te ontwikkelen die kwaliteitsvolle zorg en waardig werk in de toekomst garanderen.

Zeer inspirerend zijn bijvoorbeeld de verplegersvakbonden in Noord-Amerika. Sinds de orkaan Sandy in 2012 nemen zij een grotere rol op in de klimaatbeweging. Ze spreken hierbij klare taal. Zo klinkt het bij de New York State Nurses Association: “De remedie voor ons energiesysteem is dezelfde remedie die onze gezondheidszorg nodig heeft: zet mensen boven winst.”