Jeugdhulp en anderstaligheid: meer dan een andere taal

Taal als instrument

Op verschillende terreinen gaan sociale professionals aan de slag met mensen wiens taal ze niet spreken. De zoektocht naar een antwoord op de anderstaligheid van cliënten komt met de regelmaat van de klok op de agenda. In OCMW’s, woonzorgcentra, therapeutische gemeenschappen of jeugdhulpvoorzieningen worden verschillende talen gesproken.

‘Vaak wordt een meertalige collega ingeschakeld.’

Er zijn verschillende mogelijkheden om een gebrek aan gemeenschappelijke taal te overbruggen. De communicatiewaaier van het Agentschap Integratie en Inburgering brengt die in kaart. 

Wie vertaalt?

Vaak wordt er een meertalige collega of externe tolk ingeschakeld. Maar die lossen niet alle problemen op. Het gepuzzel met agenda’s of de kost verbonden met het inschakelen van een tolk vraagt extra inspanningen van de hulpverlener en de organisatie. Naast die praktische problemen zijn er ook diepere valkuilen.

Zo betrek je bij het inschakelen van een vertaler meteen ook een derde partij in je begeleidingsproces. De tolk neemt een plek in binnen de ruimte van hulpverlener en cliënt.

Soms wordt ervoor gekozen om een familielid of vriend van het gezin in te schakelen voor de vertaling. Ook dat is niet evident. Het is enkel een oplossing wanneer het gesprek over praktische zaken gaat. Als het om inhoudelijke elementen gaat, schuilt er gevaar in: de vertrouwensrelatie of schaamte voor de boodschap kunnen de informatie die wordt gedeeld onder druk zetten.

Kinderen als tolk

Dat geldt ook indien kinderen worden ingezet als tolken. Hier is de impact op de ouder-kind relatie een extra aandachtspunt. Als kinderen worden gevraagd om te vertalen voor hun ouders, wordt het kind even in de positie van volwassene gezet. En de ouders worden afhankelijk van het kind om toegang te krijgen tot informatie.

De gevolgen van die positiewissel worden nog groter als een kind de vertaling opneemt van informatie die verbonden is met zaken die gerelateerd zijn aan de intimiteit van het gezin. Daarom is het niet aangewezen om kinderen in te schakelen als het gaat over moeilijkheden op school of opvoedingsproblemen binnen het gezin.

Ingaan op verschil

De zoektocht naar gemeenschappelijke taal is noodzakelijk. Toch mogen we een aantal zaken niet uit het oog verliezen.

Zo wordt vaak verondersteld dat dezelfde woorden voor iedereen dezelfde betekenis hebben. Dat is niet altijd zo. Indien onvoldoende geïnvesteerd wordt in de exploratie van betekenissen, lopen hulpverlener en jongere niet verloren in de vertaling, wel in wat het voor de verschillende partijen betekent.

‘Hetzelfde woord kan verschillende betekenissen hebben.’

Zo kan het woord ‘hulp’ vele invullingen krijgen. Ga je daar niet dieper op in, dan kan de hulpverlener het gevoel hebben zijn opdracht volbracht te hebben, terwijl de cliënt nog steeds op hulp wacht.

Het hulpverleningslandschap heeft ook zijn eigen jargon dat verduidelijking vraagt. Wat bedoelt men precies met welke processen, termen en benamingen? Wat betekent veiligheid binnen een hulpverleningscontext voor een persoon die zijn land ontvlucht is? Wie of wat is een individueel begeleider?

Taal is emotie, emotie is taal

In de zoektocht naar een oplossing voor het gebrek aan een gemeenschappelijke taal, wordt taal sneller gereduceerd tot een code om een boodschap uit te wisselen. Er wordt zo sterk ingezet op de duidelijke overdracht van informatie dat er minder ruimte overblijft voor emoties.

Toch is taal meer dan een middel om te communiceren. Kijk naar ouders die beslissen om hun moedertaal niet meer te spreken omdat ze verbonden is met traumatische ervaringen in het land van herkomst.

En waarom grijpt een jongere die een hevige emotie ervaart, plots terug naar de moedertaal? Zijn jeugdhulpverlener begrijpt er geen woord van. Maar de klanken tonen zijn emoties. Je kan de momenten waarop er wordt vertaald door de tolk dan ook gebruiken als observatiemoment: hoe reageert de cliënt op wat de tolk aanbrengt, welke emoties legt hij in zijn antwoord?

Taal en identiteit

Taal is ook een element van iemands identiteit. Een Spaanstalige jongen komt op zevenjarige leeftijd terecht in een jeugdhulpvoorziening. Na enkele jaren merkt hij dat zijn Spaans accent verdwenen is. Hij vraagt zich af in welke mate hij nog zichzelf is, nu dit deeltje van ‘wie hij is’ niet meer hoorbaar is. Hij voelt zich minder zoon van zijn ouders. Tegelijkertijd worstelt hij met de nieuwe identiteit van ‘Vlaming’, want zo noemen zijn vrienden hem.

Lees ook

Hoe worden jongeren wie ze zijn?

Taal bepaalt de mate waarin hij zich verbonden voelt met familie of vrienden. Maar ook de omgeving gebruikt taal om zijn identiteit in te vullen en te bepalen tot welke groep hij al dan niet behoort. Hebben hulpverleners voldoende zicht op die impact van taal?

Verbondenheid nodig

En wat te denken van een hulpverlener die al enkele maanden een gezin begeleidt, zonder op de hoogte te zijn van de moedertaal? Dat is problematisch. Het toont aan dat zowel de hulpverlener als het gezin geen ruimte hebben gemaakt om dit deel van ‘wie ze zijn’ te bespreken.

Er is geen alternatief: in een meertalige context moeten we inzetten op taal. Want taal maakt verbinding mogelijk. Door aandacht te hebben voor de meertaligheid van de cliënt, kan men verbinden op de verschillende deelidentiteiten van de cliënt en de verschillende (taal)groepen.

Het is die verbondenheid die mensen, jongeren in het bijzonder, nodig hebben om zich ten volle te kunnen ontplooien.

Niet alleen verbinden

Jongeren die meertalig zijn doordat ze opgroeien tussen twee ééntalige contexten geven soms aan weinig verbinding te ervaren tussen de thuiscontext en de schoolcontext. Door de meerderheidstaal te spreken, maken ze zich lid van een meerderheidsgroep die zich uitdrukt in eenzelfde taal.

‘Een hulpverlener werkt in alle talen en kleuren.’

Maar die meerderheidstaal verenigt niet alleen. Het duwt ook mensen en groepen uit elkaar. Als jongeren die opgroeien in een meertalige context de schooltaal spreken in het bijzijn van hun ouders, voelen de ouders zich plots minder ouder. Want de afwezigheid van het begrijpen, zit ook de afstand tot hun zoon of dochter.

Eentalig beleid

Onze samenleving heeft vaak nog te weinig oog voor deze nuances. Zo blijft het vertrekpunt: een eentalig beleid, waarbij er soms een waarde-oordeel wordt geuit over deze of gene andere taal en hoe die zich verhoudt tot ‘integratie in de maatschappij’.

Indien jongeren deze waarde-oordelen oppikken, kunnen zij dit verbinden aan de deelidentiteit die geassocieerd is met de taal. Dat kan dan weer een invloed hebben op de mate waarin die jongeren zich ervaren als een deel van de samenleving.

Competenties ‘lost in translation’

Superdiversiteit vraagt van de hulpverlener om te werken in alle talen en kleuren. Wanneer het moeilijk is om die verbinding te maken, kan de hulpverlener zich minder competent voelen om in die context aan de slag te gaan. Dit weerhoudt sommigen ervan om datgene wat ze goed kunnen en goed doen, toe te passen in gezinnen waar er weinig of geen gemeenschappelijke taal aanwezig is.

‘Werken rond meertaligheid moet een evidentie worden.’

In het debat rond meertaligheid moeten we dus ook rekening houden met de ‘sense of belonging’ van de hulpverlener. Zo vermijden we dat hulpverleners hun competenties minder inzetten in anderstalige gezinnen vanuit de overtuiging dat ze te weinig kennis hebben om in deze context aan de slag te gaan.

Superdiverse samenleving

De superdiverse samenleving en haar hulpverlening moeten de uitdaging aangaan. We kunnen niet langer vertrekken vanuit het idee dat identiteit een of-of verhaal is. Die benadering geldt ook voor taal.

Werken rond meertaligheid moet een evidentie worden. Met aandacht voor voldoende valkuilen en nuances, maakt mogelijk dat cliënt en hulpverlener een zinvolle relatie met elkaar ontwikkelen.