Positieve kijk helpt gedetineerden

Muren worden deuren

Het pilootproject ‘Muren worden deuren’ wordt gedragen door het onderwijsconsortium Webros in samenwerking met het Penitentiair Complex Brugge en het volwassenenonderwijs van hotelschool Spermalie. Dit innovatief project helpt hulp- en dienstverleners binnen de muren gedetineerden te begeleiden in leertrajecten. Zo ontstaan bij vrijlating meer realistische kansen op tewerkstelling.

‘Elf van de zestien cursisten behaalden het certificaat.’

Het pilootproject erkent de ervaring van gedetineerden tewerkgesteld worden in de grootkeuken van de gevangenis van Brugge. Die keuken produceert 800 maaltijden per dienst, met een dagbudget van 3,65 euro per gedetineerde. Bedoeling is om gedetineerden die zich inschakelen in dit tewerkstellingsproject het opleidingscertificaat van ‘grootkeukenmedewerker’ toe te kennen, nota bene een knelpuntberoep. Als kers op de taart gebeurt dit onder het peterschap van de Belgische sterrenchef Geert van Hecke die tegelijkertijd de rol opneemt van coach en mentor.

Veel geleerd

De zestien deelnemers van dit werkplekleren zijn allemaal mannen, met zeer uiteenlopende profielen. Allen zijn veroordeeld tot een gevangenisstraf van meer dan vijf jaar. Elf van de zestien cursisten behaalden het certificaat ‘Grootkeukenmedewerker’, één persoon was niet geslaagd voor het examen en vier anderen stopten vroegtijdig.

Op 22 juni 2015 vond de slotconferentie ‘Muren worden deuren’ plaats in Brugge. Uit zowel de lezingen en presentaties als de getuigenissen over het project in de media bleek dat de cursisten doorheen dat project ook enkele stappen vooruit hebben gezet op vlak van technieken, discipline, zelfvertrouwen, waardigheid en zelfrespect.

Positieve psychologie

Die stijging aan zelfvertrouwen, waardigheid en zelfrespect zijn elementen uit de positieve psychologie.Zie bespreking van het boek ‘Dit is jouw leven. Ervaar de effecten van positieve psychologie‘ op Sociaal.Net.Dat is een stroming in de psychologie, ontstaan eind jaren ’90, die zich manifesteert als aanvulling op de klassieke psychologie. In tegenstelling tot deze klassieke psychologie, waarbij de focus vooral ligt op het disfunctioneren, psychische problemen en afwijkend gedrag legt de positieve psychologie nadruk op de eigen kracht van individuen. Centraal staan het laten bloeien van aanwezige talenten en technieken die het welbevinden kunnen bevorderen. Op basis van wetenschappelijke theorie worden interventies ontworpen die mensen in staat stellen om een positief, betrokken en zinvol leven te leiden.

‘Positieve psychologie legt de nadruk op de eigen kracht van individuen.’

De principes van de positieve psychologie zijn terug te vinden in een aantal benaderingen of modellen die ook toegepast worden in de forensische psychologie. Het meest bekende model is het ‘Good Lives Model’ van dader re-integratie.Ward, T. en Brown, M. (2004), ‘The Good Lives Model and conceptual issues in offender rehabilitation’, Psychology, Crime & Law, 10 (3), p. 243-257.Het uitgangspunt van dit model is dat met het realiseren van een goed leven de kans op recidive afneemt. Hiervoor worden de capaciteiten en kwaliteiten geïnventariseerd en benut om op een niet-criminele manier te voorzien in iemands persoonlijke levensbehoeften. De centrale vraag uit de veelal gebruikte risicomodellen: ‘Welke tekortkomingen leiden tot criminaliteit?’ wordt in het Good Lives Model vervangen door ‘Hoe kan iemands leven zinvol en betekenisvol worden?’ en ‘Hoe kan iemand de relatie met zijn familie, zijn omgeving, en de samenleving opbouwen en/of bevorderen?’.Voor meer informatie over deze modellen, zie: Bauwens, A. en Snacken, S. (2010), ‘Modellen van daderbegeleiding: op weg naar een geïntegreerd model?’, Panopticon, 31 (2), p. 42-57.

Maat- en mensenwerk

Het Good Lives Model heeft dus een positieve insteek. Gedetineerden worden gezien als mensen en niet gereduceerd tot het delict dat ze hebben gepleegd. Men kan op verschillende manieren aangespoord worden om het leven vorm te geven. Naast het onderzoeken van problemen, worden bijvoorbeeld ook successen, geslaagde copingstrategieën en goede eigenschappen geïnventariseerd en ingezet voor het bereiken van de behandeldoelen en een goede terugkeer in de samenleving. Er wordt altijd een individueel plan opgesteld waarbij wensen en behoeften centraal staan. Dit vraagt maatwerk. Met dit model wordt gericht gewerkt aan cliëntgestuurde doelen en ligt de regie zoveel mogelijk bij de betrokkenen zelf.

‘Gedetineerden worden gezien als mensen.’

Uit onderzoek blijkt dat in justitiële instellingen een meer positieve mensgerichte benadering een belangrijke aanvulling is op de risicobenadering. De toegevoegde waarde is onder meer terug te vinden in een hogere motivatie voor behandeling, een grotere autonomie en verantwoordelijkheid, een verminderde kans op recidive en verbeterde sociale vaardigheden.

Positieve criminologie

Ook de criminologie heeft die positieve psychologie ontdekt. Sinds 2012 verschijnen de eerste teksten waarin melding wordt gemaakt van de term ‘positieve criminologie’. Op het eerste zicht lijkt de term positieve criminologie een contradictie. Hoe kan iets gerelateerd aan misdaad en criminaliteit positief zijn? Positieve criminologie, een afgeleide van de positieve psychologie, gaat in essentie over: ‘een focus op re-integratie op zowel individueel, sociaal als geestelijk niveau, de verwezenlijking van deze re-integratie door middel van het inzetten van zaken die gericht zijn op positieve ervaringen en de overtuiging dat wat men zal inzetten individuen en/of groepen zal helpen om niet te recidiveren’.

‘Het diploma vergroot de kans op een nieuwe start.’

Het project ‘Muren worden deuren’ ligt verankerd in deze positieve criminologie. De opleiding tot grootkeukenmedewerker en het certificaat zorgen ervoor dat de kansen op tewerkstelling na de gevangenis stijgen. Het diploma vergroot niet enkel de kans op werk, maar geeft ook de kans op een nieuwe start met de overtuiging dat men niet zal recidiveren.Ronel, N. en Segev, D. (2014), ‘Positive criminology in practice’, International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 58 (11), p. 1389-1407.

Met partners

In het verlengde van die positieve criminologie, wordt ook een interessante opsplitsing gemaakt tussen negatieve en positieve strafrechtelijke macht.Garland, D. (2013), ‘Penality and the penal state’, Criminology, 51 (3), 475-517.Een negatieve strafrechtelijke macht is enkel geïnteresseerd in bestraffing en opsluiting en ontwikkelt zich binnen de strakke grenzen van de justitiële werksfeer. Een positieve strafrechtelijke macht daarentegen zet ook in op capaciteiten van mensen. Het succes daarvan staat of valt met samenwerking, niet alleen tussen justitiële actoren, maar vooral ook met diensten buiten het justitiële veld. Die laatste piste wordt nog te weinig bewandeld want ‘het justitieel systeem heeft alles voorhanden om mensen uit te sluiten, maar niet om mensen te re-integreren’.McNeill, F. (2015), ‘Positive criminology, positive criminal justice’, in N. Ronel and D. Segev. Positive Criminology, Routledge, Oxon, p. 57, eigen vertaling.

‘Re-integratie kan men enkel bereiken door samenwerking tussen partners.’

Re-integratie is dus een perfect voorbeeld van positieve strafrechtelijke macht, dat men alleen kan bereiken door samenwerking met partners. Helaas blijft dit thema onderbelicht in zowel de wetenschappelijke literatuur als in de praktijk. Onderzoek bevestigt wel dat een straf die enkel focust op het punitieve en gestraften uit de maatschappij houdt, niet enkel de kans op succesvolle re-integratie verlaagt, maar ook de kans op recidive verhoogt. Dat gaat uiteindelijk ten koste van de veiligheid van de samenleving.

In Nederland

Een recent voorbeeld van positieve strafrechtelijke macht met uitdrukkelijke aandacht voor samenwerking is het Nederlandse project ‘Gezamenlijke aanpak huisvesting zedendelinquenten’. In dit project hebben de Vereniging van Nederlandse Gemeenten, het Nederlands Genootschap van Burgemeesters, het Openbaar Ministerie en de reclasseringsorganisaties Stichting Verslavingsreclassering, GGZ, Leger des Heils, Jeugdbescherming en Reclassering, en Reclassering Nederland duidelijk afgebakende verantwoordelijkheden en bevoegdheden. De partijen willen zo een gezamenlijk invulling geven aan de maatschappelijke verantwoordelijkheid om de belangen van slachtoffers, samenleving en daders in balans te brengen. Het uitgangspunt is dat een ex-gedetineerde terugkeert naar de gemeente waar hij vroeger woonde. Als dit niet mogelijk is, dan zet het lokaal bestuur zich in om samen met de andere partners een oplossing te zoeken. Men gaat er van uit dat het in ieders belang is dat de re-integratie van zedendelinquenten goed verloopt.

‘De ex-gedetineerde keert terug naar de gemeente waar hij vroeger woonde.’

Deze nieuwe aanpak verloopt niet altijd gemakkelijk. Krantenkoppen als ‘Burgermeesters: pedo’s terug naar eigen gemeente’ (Volkskrant, 7 april 2014) en het nieuws dat een veroordeelde pedoseksueel in Leiden huisvesting kreeg, veroorzaakte heel wat deining in de publieke opinie. De staatssecretaris van Veiligheid en Justitie reageerde: “Wanneer iemand zijn straf heeft volbracht, heeft diegene ook recht op een goede terugkeer in de maatschappij. Wanneer alle burgemeesters ‘nee’ zouden zeggen tegen de huisvesting van een zedendelinquent in hun gemeente, zou er een onoplosbaar probleem ontstaan”.

Verschillende vormen van re-integratie

In een positieve criminologie staat re-integratie duidelijk centraal. Gelijktijdig met deze eerste bevindingen over positieve criminologie werd ook het concept re-integratie verder verfijnd. Om te stoppen met het plegen van criminaliteit en een goede terugkeer naar de samenleving mogelijk te maken, worden vier verschillende vormen van re-integratie onderscheiden.McNeill, F. (2012), ‘Four forms of ‘offender’ rehabilitation: towards an interdisciplinary perspective’, Legal and Criminological Psychology, 17 (1), p. 18-36.

De psychologische rehabilitatie gaat vooral over verandering op individueel niveau. In deze categorie vallen, onder andere, gedragstherapeutische interventies, begeleiding, daderbegeleiding door justitieassistenten, een opleiding of onderwijs in de gevangenis of werkplekleren zoals het project ‘Muren worden deuren’. Vervolgens is er de juridische rehabilitatie. Dit doet de vraag rijzen wanneer, hoe en in welke mate een strafblad en het stigma dat met een strafblad gepaard gaat, niet langer van belang is? Een strafblad vormt een blok aan het been voor de persoon die een nieuwe start wilt nemen. De meest voor de hand liggende beperkingen zijn nog steeds de rechtstreekse invloed van een strafblad op uitsluiting op de arbeidsmarkt. Ten derde komt morele rehabilitatie ter sprake. Wanneer heeft een dader het ‘goedgemaakt’ met de maatschappij en kan er door alle partijen weer vooruit gekeken worden? Wanneer is de schuld van de dader ingelost? De laatste vorm is sociale rehabilitatie. Hier gaat het erom dat de ex-gedetineerde weer opgenomen wordt als volwaardig lid van de maatschappij en aanvaard wordt als volwaardige medeburger.

Het besluit is helder: vandaag wordt detentiebeleid nog te sterk ontplooid vanuit psychologische rehabilitatie op het individuele niveau. Slechts een beperkt aantal partners binnen de grenzen van het justitiële apparaat zijn aan zet. Dat is onvoldoende. Want re-integratie is zowel een individueel als een sociaal, maatschappelijk project waarbij iedereen zijn verantwoordelijkheid moet opnemen.

Wat hebben we geleerd?

Binnen het afgelegde traject van het project ‘Muren worden deuren’ is de (h)erkenning en validering van eerder verworven competenties en sterktes van cruciaal belang. Het werkplekleren heeft gedetineerden in zes maanden en 350 lesuren opgeleid tot de discipline en robuustheid die ze nodig hebben wanneer ze bij vrijlating opnieuw op de arbeidsmarkt terecht komen. Dat werd bezegeld met een erkend certificaat. Met deze zelfredzaamheid hoopt men recidive te voorkomen.

‘Er moet meer aandacht zijn voor sterktes, eigen kunnen en kennen.’

Nog te vaak worden (ex-)gedetineerden gepercipieerd vanuit de idee van zwakte en falen. Daardoor krijgt een detentieperiode een negatieve connotatie mee naar het volwaardig opnieuw participeren aan de arbeidsmarkt na detentie. Er moet veel meer aandacht gaan naar sterktes, eigen kunnen en kennen. Daarom zijn het project ‘Muren worden deuren’ en gelijkaardige projecten zoals de Deense ‘Cooking Classes’ zinvolle projecten. De deelnemers maken een eerste opstap naar een leven buiten de muren: de muren werden inderdaad deuren.

Nu nog de deur openen

Een ander interessant praktijkvoorbeeld maakt gebruik van ‘life coaches’. In het Schotse ‘Routes out of Prison’-onderzoek worden life coaches ingezet om de overgang van de gevangenis naar de samenleving te vergemakkelijken. In vele gevallen zijn deze coaches zelf ex-gedetineerden of ervaringsdeskundigen die de moeilijkheden van re-integratie goed begrijpen. Ze bieden een luisterend oor en helpen gedetineerden met het verwerven van vaardigheden op persoonlijk, relationeel en arbeidsvlak. Zo kunnen ze re-integreren en hun plaats terug innemen binnen het gezin en de samenleving.

Zo leren mensen vanuit een vernieuwd vertrouwen weer aankloppen op verschillende deuren. Maar ze moeten ook nog geopend worden. Een ruim en uitgebreid samenwerkingsverband van partners is cruciaal om dat te realiseren. Getuige daarvan het Nederlandse project ‘Gezamenlijke aanpak huisvesting zedendelinquenten’. Hopelijk volgen nog vele dat spoor.