Coronacrisis: ‘Complexe problemen kennen geen simpele oplossing’

Gemeen probleem

Als we met een sociologische bril naar de coronacrisis kijken, kunnen we deze pandemie als een ‘wicked problem’ omschrijven: een lastig, netelig, gemeen probleem. Het is complex, uniek en de volledige omvang noch de precieze oplossing zijn gekend.

‘Alle experts hebben tegelijk gelijk en ongelijk.’

Andere wicked problems zijn bijvoorbeeld armoede, de woon- en zorgsituatie van onze ouder wordende bevolking, sociale uitsluiting of klimaatverandering.

Typisch voor de sociale complexiteit die bij zo’n wicked problem hoort, is dat elke betrokkene de zaak anders kan bekijken. Moet je voor groepsimmuniteit gaan of niet? Scholen terug open of toch maar niet? Komt er een tweede golf die misschien nog erger is of niet? Mag je nog grapjes maken of is dat ongepast? Alle experts met een mening hierover hebben tegelijk gelijk en ongelijk.

Oncontroleerbare complexiteit

De mens heeft het moeilijk met zo veel onzekerheid en dubbelzinnigheid. De complexiteit die eigen is aan zo’n crisis leidt vaak tot stress. Onduidelijke of tegenstrijdige informatie monden uit in een aanhoudende spanning.

Het gevolg is een gevoel van controleverlies en hulpeloosheid. Omdat we door allerlei negatieve berichtgeving onze emoties niet meer kunnen reguleren, wordt een wicked problem vaak ervaren als een persoonlijke bedreiging. Dus zoeken we oplossingen om het af te bakenen en beheersbaar te maken.

Opgepast voor tunnel

Alle begrip voor zo’n oplossingsstrategieën. Toch zijn ze niet zonder gevaar. Ze kunnen leiden tot ondankbare neveneffecten, zoals een tunnelvisie. We zien in die tunnel niet langer het verschil tussen individu en samenleving.

Zo is perfect verantwoordbaar dat je in deze coronatijden als individu vanuit je eigen garage in Brasschaat naar de garage van je buitenverblijf aan zee rijdt of dat je buiten gaat basketballen. Maar als we dat allemaal gaan doen, is er op samenlevingsvlak een potentieel probleem van samenscholing en druk op de plaatselijke gezondheidszorg. Zie je die nuance niet, dan rijd je je onvermijdelijk vast in onbegrip.

Wie zoekt, die vindt

Een ander neveneffect: alles wat er gebeurt, plaatsen we in een vooraf ingenomen beeld van de situatie. Dat strookt niet altijd met de realiteit. Dit fenomeen, dat men ‘confirmation bias’ noemt, zorgt ervoor dat we informatie zoeken die volledig aansluit bij de eigen overtuigingen die we over een bepaald fenomeen hebben.

‘Onze hersenen kunnen moeilijk met complexiteit om.’

We doen dat voortdurend. Vanochtend stonden we op met een lichte pijn in de rug en vervolgens hadden we een flinke niesbui. We vrezen al snel een COVID-19 besmetting en vergeten dat we gisteren in de tuin gewerkt hebben en reageren op het ontluikende stuifmeel.

We kleuren graag onmiddellijk ons eigen mentale plaatje in. We kunnen daar niets aan doen, dat hebben we nu eenmaal te danken aan de vaak irrationele werking van ons brein. Onze hersenen kunnen ook moeilijk met complexiteit om. Het is een sequentiële machine die slechts aandacht kan schenken aan één probleem tegelijk. Complexiteit inperken werkt dan, terwijl het probleem veel complexer is en heel wat aspecten heeft die hierdoor minder aandacht krijgen.

Eenvoudig gesteld: mensen houden een complexe crisis verteerbaar door te grijpen naar eenvoudige oplossingen. Met alle begrip dus, maar ook met de nodige neveneffecten.

Crisisbeheer is andere koek

Gelukkig moeten we als individuele mens, met al onze mogelijkheden en beperkingen, geen maatschappelijke crisis beheren en beheersen. Die verantwoordelijkheid leggen we in belangrijke mate bij de overheid, geflankeerd door experten ter zake. Daarmee komen we in een andere wereld terecht, met eigen regels, criteria en verwachtingen.

‘Afdingen op complexiteit is geen optie.’

Afdingen op complexiteit is hier geen optie. Kort gezegd: bij een eenvoudig probleem volstaat een eenvoudig oplossing, maar bij complexe problemen helpen die eenvoudige en rechtlijnige oplossingen niet. Een sterke overheid is in staat om zo’n gedifferentieerd crisisbeheer te voeren.

Enkele voorbeelden van gedifferentieerd crisisbeheer

Breekt er een keukenbrand uit, dan bel je de brandweer. Zij rukken uit om te blussen. Een eenvoudig of ‘simple’ probleem werd opgelost met een reactieve interventie van één hulpdiscipline, monodisciplinair.

Breekt er brand uit in een flat waarbij er slachtoffers zijn en daardoor het hele appartementsgebouw moet ontruimd worden, dan wordt het al wat ingewikkelder. In dat geval heb je naast de brandweer ook een medisch team nodig en de politie om de buurt te evacueren. Brandweer, politie en ambulancediensten moeten met elkaar samenwerken. Hier wordt een samengesteld of ‘compound’ probleem opgelost door een reactieve interventie vanuit verschillende disciplines.

Ook anticiperen

Nog anders is het wanneer we willen anticiperen op een probleem. Je wil klaarstaan met een noodplan zodra er brand uitbreekt. Dan spreken we over een ‘complicated’ probleem. Om dat op te lossen, heb je verschillende partijen nodig, die elk vanuit de eigen kennis en kunde expertise en advies aanleveren.

‘Voorlopig blijft de overheid zoeken naar een passend crisisbeheer.’

Een voorbeeld van zo’n gecompliceerd probleem is de uitreiking van een veiligheidsvergunning voor een bedrijf. Verschillende instanties zoals brandweer, milieudienst, stedenbouwkundige dienst en provinciebestuur kijken dan elk vanuit hun eigen expertise naar de mogelijke risico’s en welke voorzieningen er getroffen zijn om die te beheersen en zo mogelijke rampen te voorkomen.

Terug naar de coronacrisis

Voor de aanpak van deze coronacrisis moeten we nog een versnelling hoger schakelen.

De drie voorgaande crisisbeheersingsmethodes zullen niet werken bij de bestrijding van dit probleem. Want we zeiden het al: vandaag botsen we op een ‘wicked’ probleem. Het is niet alleen een medisch probleem dat door gezondheidswerkers beheersd kan worden. En we kunnen niet alleen reageren, maar moeten ook anticiperen.

Een veel bredere aanpak zal noodzakelijk zijn. Hier moeten verschillende disciplines niet naast elkaar maar met elkaar samenwerken en dat met een vooruitziende bril.

Crisisbeheer trapt in de val

De overheid blijft zoeken naar een passend crisisbeheer om dit wicked problem aan te pakken. Het blijft daarbij verleidelijk om die complexiteit te reduceren en te grijpen naar eenvoudige oplossingen.

‘We kunnen ons geen eenzijdigheid permitteren.’

Zo wordt deze coronacrisis hoofdzakelijk aangepakt via een monodisciplinaire en reactieve reflex. De virologen en bij uitbreiding medische wetenschappers vormen momenteel de dominante logica. Ze groeien uit tot BV’s en trachten de verdere verspreiding van het virus in te dijken met de gekende maatregelen.

We applaudisseren luidkeels voor gezondheidswerkers, maar minder voor pakweg dokwerkers, rekkenvullers en IT’ers. Bij de aanpak van een ‘wicked’ probleem kunnen we ons die eenzijdigheid niet permitteren. ‘Blijf in uw kot’ bekt lekker, maar gaat voorbij aan sociale, economische en psychische noden van het individu.

GEES kiest voor beperkt aantal disciplines

Wat te denken van de Groep van Experts belast met de ExitStrategie (GEES)?

Deze werkgroep van de regering Wilmès probeert vanuit verschillende disciplines om uit deze crisis te geraken. Er zitten naast medische experten ook economen, twee statistici, een juriste en “iemand die de sociale sector vertegenwoordigt”.

De dominante logica vertaalt zich ook hier in de oververtegenwoordiging van medische professionals. Verscheidene belangrijke wetenschapsdomeinen zijn niet aanwezig: psychologie, sociologie, bestuurskunde, organisatiekunde, crisiscommunicatie, ICT, logistiek en ethiek.

Naast of met elkaar

Vervolgens is de vraag hoe deze groep gaat samenwerken.

Er is een belangrijk verschil tussen multidisciplinariteit en transdisciplinariteit. Voldoende verschillende disciplines betrekken is één zaak, die vervolgens ook laten samenwerken een andere. Het gevaar bestaat dat we meerdere frisse blikken op de zaak gaan laten schijnen, maar dat die enkel binnen het eigen kader kijken.

‘Meerdere visies gaan ons niet helpen als ze niet geïntegreerd samenwerken. Elke discipline weet al veel, nu is het belangrijk om verbindingen tussen disciplines te bouwen.’

Vandaag lijst elke dag een viroloog de infectiecijfers op. Gaan we in het journaal van morgen ook een econoom het aantal faillissementen laten optellen, een psycholoog het aantal mentale problemen en een arbeidssocioloog het aantal thuiswerkers?

Meerdere visies gaan ons niet helpen als ze niet geïntegreerd samenwerken. Elke discipline weet al veel, nu is het belangrijk om verbindingen tussen disciplines te bouwen. Dat vraagt niet eens veel nieuw onderzoek, maar wel luisteren naar elkaars resultaten en er samen mee aan de slag te gaan.

Nog te reactief

Verder is het werkveld van GEES reactief, binnen de crisis die nu voorligt. Je merkt aan de communicatie dat er geen kader is om ver vooruit te kijken, om anticiperend te werken. Wij noch zij weten wanneer scholen zullen opengaan, of festivals zullen plaats vinden en of er nog competitief gevoetbald of gefietst wordt.

‘Een reactieve aanpak volstaat niet.’

We weten het niet, simpelweg omdat je dat bij een wicked problem zoals de coronacrisis niet weet als je er middenin zit. We hebben kader noch structuur om toekomstgericht te werken. In het beste geval wordt dat een beredeneerde gok.

En dat is een probleem. Want de theorie zegt: bij een wicked probleem volstaat een reactieve aanpak niet. Liever vroeg dan laat zullen ook anticiperende oplossingen uitgewerkt moeten worden.

Vragen voor morgen

‘There is no alternative’: om morgen de juiste antwoorden te kunnen geven, moeten we vandaag moeilijke vragen durven stellen.

Gezondheid, welzijn, welvaart, economie: wat weegt het zwaarst door? Of hoe kunnen we die combineren? Dat kan geen viroloog, dat kunnen zelfs geen elf miljoen zelfverklaarde virologen, dat kan geen minister met wat parlementaire gedoogsteun. Als het eenvoudig was, lag er al lang een draaiboek klaar.

Waar willen we naartoe?

We moeten nu vragen durven stellen over waar we op middellange en lange termijn naartoe willen.

Hoeveel geld hebben we ter beschikking om deze crisis te managen? Hoe gaan we straks weer alle bedrijven opstarten? Hoe kunnen we intussen spontane burgerinitiatieven ondersteunen en hun inzet maximaal laten renderen? Hoe gaan we ervoor zorgen dat we terug zonder angst kunnen samenleven?

‘Hoe gaan we ervoor zorgen dat we terug zonder angst kunnen samenleven?’

Hoeveel organisaties of partners hebben we nodig? Hoe gaan we die laten samenwerken en wie gaat dit netwerk aansturen? Wat zijn de maatschappelijke, financiële, menselijke en economische gevolgen en uitdagingen van dit wicked problem, en hoe kunnen we daarop nu al anticiperen?

Unieke kansen

Dit vraagt werkelijke transdisciplinariteit, het eindelijk overstijgen van schotten tussen sectoren en disciplines. De vele miljarden verliezen en staatssteun kunnen ooit zelfs renderen als we er in slagen om in het zog van deze crisis zo’n infrastructuur op te bouwen.

Deze noodzakelijke ontschotting tussen sectoren en disciplines zal niet vanzelf ontstaan. Maar de dwang om verder te kijken dan de eigen navel is er nu meer dan ooit.

Visionair leiderschap

Om roestige structuren en procedures op de schop te gooien, hebben we ook charismatisch en visionair leiderschap nodig. Gedaan met monodisciplinair, reactief beleid vanuit allerlei slecht gekoppelde eilandjes.

‘Wie vandaag in de cockpit zit van dit crisisbeheer, legt ook de wissel naar de toekomst.’

Dit houdt een verrijking in van taken, jobs en inzichten, waardoor energie vrijkomt die toelaat om ook de moeilijkste wicked problems niet langer voor ons uit te schuiven. Wie of wat kan ons redden? Een nieuwe en open dominante logica, gericht op meerdere waarden en op de onzekere toekomst.

De juiste keuzes maken

Wie vandaag in de cockpit zit van dit crisisbeheer, legt ook de wissel naar de toekomst. De huidige coronacrisis zal een nieuw ijkpunt worden, een ‘landmark’. Er zal straks worden verwezen naar een pre-corona en een post-coronatijdperk. Nu kennis samenbrengen om daarover na te denken en strategische stappen aan te bevelen, kan enkel leiden tot een beter post-coronatijdperk.

Alleen gemeenschappelijk kunnen we ‘gemene’ problemen aan. Wellicht wordt het dan beter leven dan in de pre-coronatijd. Laat ons tenslotte niet vergeten dat de renaissance ook ontstaan is nadat de pest over Europa was geraasd.