Als woorden tekortschieten, is er creatieve therapie

Lieve Geukens: “Vanuit CAW Antwerpen werkte ik tot aan mijn pensioen rond individuele en relationele problemen. Ik stelde vast dat veel fysieke klachten het gevolg zijn van emotionele problemen, zoals stress of depressie. Mensen beseffen dat niet altijd. Ze voelen zich machteloos en kloppen voor oplossingen aan bij de medische wetenschap. Artsen schrijven dan vaak medicatie voor.”

‘Willen we weten waarom we iets voelen, dan moeten we eerst weten wat we voelen.’

“Al kan dat helpen, toch leidt dat spoor mensen af van de eigen mogelijkheden om uit deze psychische en fysieke toestand te raken. Daarom zocht ik naar interventies die mensen terug in contact brengen met zichzelf en met hun lichaam.”

 “Alles draait rond zelfbeschikking. De Nederlandse psychiater Bessel van der Kolk stelt dat na een emotioneel trauma herstel pas mogelijk is door contact met het diepe zelf. Dat zorgt ervoor dat mensen uiteindelijk in staat zijn om terug de volheid van het leven te leven, in verbinding met zichzelf en de anderen.”

“Zelfbeschikking begint met ons vermogen om subtiele, zintuiglijke, lichamelijke gevoelens waar te nemen. Hoe groter dat vermogen, hoe meer mogelijkheden we hebben om ons leven richting en vorm te geven. Willen we weten waarom we iets voelen, dan moeten we eerst weten wat we voelen.”

 “Onderzoek stelt vast dat beeldende therapie de meer cognitieve processen van gedachten en woorden verbindt aan de diepere, non-verbale gevoelens- of ervaringslagen. Praten gaat daar soms te snel aan voorbij. Beeldend werken verbindt gevoel en verstand, verleden en heden.”

“Dat is ook mijn ervaring. Veel cliënten hebben geen woorden voor hoe ze zich voelen of wat er innerlijk bij hen gebeurt. Ze komen niet verder dan een algemene verbale uitdrukking over hun psychische toestand: ik ben verdrietig, ik ben boos, ik voel me eenzaam, ik ben bang.”

“Woorden zetten de knop van hun intuïtie uit. Maar beeldend kunnen ze zich wel onbevooroordeeld uitdrukken en er komt iets in beweging. Het is een proces van uitdrukken, betekenis en inzicht. Het doet er niet toe of dat beeldend is, dans, drama of muziek. Belangrijk is dat de druk om te spreken, wegvalt.”

‘Creatieve therapie geeft een plaats aan het ongrijpbare.’

“Cliënten die bijvoorbeeld een creatieve therapiegroep volgden, vertellen over dat verschil. Ook na vele gesprekken met hulpverleners, kregen ze geen klare kijk op hun problemen. Creatieve therapie geeft een plaats aan dat ongrijpbare.”

“In onze taal zitten voortdurend waardeoordelen en die kunnen genadeloos toeslaan. Het beeld is vrij van oordeel. Mensen moeten niet langer een overtuigend verhaal vertellen om geloofd of gezien te worden. Zo kunnen ze zichzelf uiten, voorbij de schaamte- en schuldgevoelens.”

 “De drempel is voor de ene hoger dan de andere. De meeste mensen hebben geen ervaring om wat ze voelen uit te drukken in beelden. Een goede vertrouwensrelatie met de hulpverlener helpt de cliënt om die drempel te overwinnen. Je hoeft er geen creatief talent voor te hebben.”

‘Er wordt getekend, geschilderd, geboetseerd.’

“Er wordt getekend, geschilderd, geboetseerd. Dat is een uitdrukking van iets dat innerlijk leeft, ook al lijkt het heel banaal. Je kan iemand vragen om met woorden uit te leggen hoe hij zich voelt. Maar je kan ook de opdracht geven om gevoelens te tonen met kleuren en vormen. Wat daar uitkomt is meer gelaagd en genuanceerd dan taal ooit kan zijn. De kleuren die intuïtief gekozen worden, de vormen die gemaakt worden, alles heeft betekenis.”

“Het valt niet mee om wat pijnlijk, schaamtevol of bedreigend is te benoemen en met iemand te delen. Toch schuilt in ieder van ons het vermogen om onze donkere kanten onder ogen te zien en er samen betekenis aan te geven. Dat schept ruimte voor veerkracht.”

 “Je nodigt uit om iets uit te drukken zonder je bezig te houden met de artistieke waarde of het idee dat iets ‘mooi’ moet zijn. Dat kan via toneel, beeldend werk, muziek of dans.”

“Hierdoor kunnen verschillende talen gelijktijdig en evenwaardig bereikt worden. Daarom is het ook zo geschikt in multiculturele groepen, waar men verschillende talen spreekt.”

 “Ik trek alle registers open om met mensen tot meer inzicht te komen, intenser lichaamsbewustzijn, dieper zelfbewustzijn. Via die weg komen ze terug in contact met de eigen kracht. Taal blijft daarbij wel zijn rol spelen, maar is van secundair belang.”

‘Ik trek alle registers open om met mensen tot meer inzicht te komen.’

“Ik heb wel met tolken gewerkt, maar dat is niet noodzakelijk om te komen tot volwaardige communicatie. De beelden spreken voor zich en dus is gesproken taal geen essentieel onderdeel van het proces.”

 “Volgens kinderpsychiater Peter Adriaenssens is gesproken taal voor getraumatiseerde mensen een ‘besmette taal’.In ‘Als je eens wist’, VRT documentaire van Hilde Van MieghemDeze mensen mogen vaak niet spreken over wat er met hen gebeurde.”

“Door een eigen taal te vinden, kan je auteur worden van je verhaal. Dat is niet altijd het gesproken woord. Mensen maken bewegingen, raken het eigen lichaam aan, neuriën, stappen, wrijven of drukken zich uit via beelden of door iets te maken.”

“Via een beeldende omweg kunnen ze wel tot verwerking komen. Traumatische ervaringen sturen onbewust het huidig gedrag aan. Met beeldend werk komen ze tot uitdrukking, zelfs zonder dat dat bewust gebeurt. Door beeldend uit te drukken wat diep vanbinnen leeft, kan je inzicht verwerven in iets waar je al lang in vastzit.”

‘Door beeldend uit te drukken wat diep vanbinnen leeft, kan je inzicht verwerven in iets waar je al lang in vastzit.’

“Soms kunnen ook andere mensen je helpen om naar jezelf te kijken. Maar het blijft een heel persoonlijk proces waaraan geen woorden moeten worden gegeven. Je bent niet afhankelijk van taal, ook niet van de taal van iemand anders. Je hebt het proces helemaal zelf in de hand. Dat geeft inzicht en werkt versterkend. Het zorgt ervoor dat mensen, zoals Bessel van der Kolk zegt, zich hun zelfbeschikkingsrecht toe-eigenen.”

 “In de creatieve groepstherapie hebben we een sessie over ‘angst’. Hier gaan we in op hoe je vanuit je lichaam kan vertrekken om angstbeleving uit te drukken. Dat heeft een helend effect. De angst is niet verdwenen maar er ontstaat meer greep op de beleving, waardoor de angst je niet meer overspoelt.”

“Die creatieve sessies vullen we dan aan met psycho-educatie over hoe stress ontstaat en over het effect van angst op lichaam en geest. Dat wordt dan weer beeldend uitgewerkt waardoor iedere deelnemer zijn eigen angstbeleving kan uitdrukken. Het is heel leerzaam om op afstand te kijken naar wat gemaakt wordt. Het verduidelijkt de zwaarte van de angstbeleving of de mate waarin angst een invloed heeft op welbevinden.”

“Het maakt het voor deelnemers ook mogelijk om bij de angst te blijven en er naar te kijken, wat voor velen heel moeilijk is. In een groep kan dat dan nog eens gedeeld worden met anderen die daar een andere ervaring mee hebben. Het zijn mogelijkheden om soms heel intense individuele belevingen tot de juiste proporties te herleiden en minder overspoeld worden door sterke angstgevoelens.”

 “Mensen leren emoties te uiten en te reguleren. Ze zijn gevoelsmatig betrokken bij wat ze maken. Die emotie krijgt structuur in een beeldend werkstuk. Ze leggen ook een weg af naar herstel van een positief zelfbeeld en besef van eigen kracht.

Lees ook

Ergotherapeut werkt aan theaterstuk met meer prothesen dan mensen

“Op die manier leren mensen genuanceerd naar zichzelf kijken: ‘ik hebt een probleem, ik ben niet een probleem’. Dat rationeel weten is niet zo moeilijk, het voelen vraagt meer. Een beeldend project realiseren en de eigenheid ervan aanvaarden, vergroot het zelfbewustzijn.”

“In groep leren ze ook sociale vaardigheden. Door de veiligheid in de groep zijn deelnemers in staat om ervaringen te delen. Ze kunnen zich kwetsbaar tonen aan anderen, iets wat ze in de buitenwereld dikwijls heel moeilijk kunnen. Wat ze in de groep oefenen geeft daarbuiten meer innerlijke rust en controle. Ze leren daardoor ook beter met crisissen om te gaan. Iets beeldend uitdrukken geeft betekenis aan de onrust.”

 “Helemaal niet. Die creatieve benadering hoort bij uitstek thuis in de laagdrempelige hulpverlening voor de meest kwetsbare groepen, zoals vluchtelingen en mensen in armoede. Het is bijzonder geschikt voor mensen die nooit eerder met hun problemen naar buiten kwamen.”

“Op die eerste lijn komen mensen die nog wel functioneren, maar toch psychische klachten hebben. Ze hebben het moeilijk om toe te geven dat ze het niet alleen kunnen oplossen. De stap naar een psycholoog is te groot, ook financieel. De hulp van het CAW is gratis en laagdrempelig. Daarom koos ik ervoor om die creatieve benadering in dat zeer toegankelijk aanbod te integreren.”

 “Met het sociaal-artistiek initiatief Tutti Fratelli geeft Reinhilde Decleir aan mensen in armoede taal en ruimte. Zonder enige achtergrond in hulpverlening of therapie, heeft zij als geen ander begrepen hoe je via drama mensen kan helpen om in zichzelf te geloven.”

‘Waarom geen voorschrift voor creatieve beleving?’

Reinhilde Decleir zegt dat zelf zo: “Voor mij was het meest aangrijpende hoe kansarmoede vaak ook geestelijke armoede met zich meebrengt. Mensen die de kans niet krijgen om zichzelf te ontwikkelen, om cultuur te zien. Zo jammer, want het zijn mensen zoals jij en ik, met dezelfde emoties en we wonen allemaal in dezelfde wereld.”

“Het creatieve moet in de eerste plaats binnen de hulpverlening zelf een plaats krijgen. Maar tegelijk zouden deze kwetsbare mensen meer toegang moeten krijgen tot die wereld waar het gesproken woord slechts een van de vele uitdrukkingsvormen is. Mensen zouden niet alleen een voorschrift moeten krijgen voor een pijnstiller of een angstremmer, maar voor ook creatieve beleving in een dansacademie, een muziekvoorstelling, een workshop creatief werk, een theatervoorstelling.”