Voorbij het narratief van neergang

Maatschappelijke neergang

Onze huidige Westerse samenleving zou gekenmerkt worden door ‘declinisme’: we geloven vooral in maatschappelijke neergang, geven het vooruitgangsgeloof op en kiezen voor gelatenheid en fatalisme.

Socioloog Elchardus wil de gevolgen hiervan bestuderen bij de ‘Prometheusgeneratie’. Dat zijn de 25 tot 35-jarige jongvolwassenen. Net zoals de mythologische figuur, wordt ook deze generatie getypeerd door haar gevangenschap in hulpeloze angst. Daardoor dreigt ze vatbaar te worden voor een populistische politiek, geënt op onbehagen.

‘Veel jongvolwassenen zijn overtuigd van maatschappelijke neergang.’

Deze generatie wordt dan ook stevig aan haar lot overgelaten door de politiek. Veel jongvolwassenen zijn overtuigd van maatschappelijke neergang. Met wetenschappelijke gegevens wil Elchardus de verhalen over deze generatie overstijgen. Voorbij het narratieve dus.

Het is onbegonnen werk om hier alle interessante gegevens te presenteren. Ik pik er graag enkele uit.

Optimist en pessimist

Opvallend is de paradox van persoonlijk optimisme en maatschappelijk pessimisme. Vele jongvolwassenen schatten hun persoonlijke toekomst positief in. Men verwacht het op alle vlakken – behalve werkzekerheid – beter te zullen doen dan de eigen ouders. Dat staat in schril contrast met hoe ze de toekomst van de maatschappij inschatten. Dat toekomstbeeld is voor hen minder rooskleurig.

Deze generatie heeft religie achter zich gelaten, met als belangrijke uitzondering de moslims. Ook de decennialange onderwijsexpansie is ten einde. Daardoor is het is niet meer vanzelfsprekend dat deze generatie van jongvolwassenen het onderwijsniveau van hun ouders overtreft. Huisvrouwen zijn nagenoeg verdwenen, met opnieuw moslims als belangrijke uitzondering.

Op persoonlijk vlak is werkzekerheid de belangrijkste bezorgdheid. Ook bij deze generatie staat het gezinsleven bovenaan. Ze rekent sterk op familie, netwerk en de werkgever. De politiek is veel minder een steun- en toeverlaat. Verder is deze generatie Belgicistisch, niet-stedelijk georiënteerd, erg technologie-minded en behoorlijk euro- en immigratiesceptisch. De instandhouding van de sociale zekerheid vindt ze cruciaal.

Politieke kleuren

Elchardus categoriseert deze generatie voor liefst 78% als sociaal-economisch links. Zou het hier om wishful thinking kunnen gaan?

Uit verder onderzoek blijkt dat er in Vlaanderen duidelijk een terrein ligt voor een politieke beweging die zich sociaal-economisch links positioneert en deze opstelling combineert met een sterk gemeenschapsafbakenend profiel. Voor een beweging als ‘Vlinks’ is er theoretisch dus duidelijk potentieel.

Traditionele partijen zoals SP.A en CD&V kunnen die snel evoluerende samenleving niet bijbenen. Hoe bijvoorbeeld reageren op het groeiend moslim-electoraat? God en Allah zijn volgens Elchardus duidelijk ‘links’ geworden. Dit zou op termijn wel eens kunnen leiden tot verscheurdheid binnen de sociaal-democratie. Symptomen hiervan zie je al binnen de Nederlandse PvdA en ook in Vlaanderen, bijvoorbeeld als het over een thema als onverdoofd slachten gaat.

Drie scheidslijnen

Gaat het over de organisatie van onze samenleving, dan ziet Elchardus drie belangrijke scheidslijnen: moslim/niet-moslim, Franstalig/Nederlandstalig en laag/hooggeschoold.

‘Moslims kijken de toekomst positief tegemoet.’

Bij de eerste merkt hij op dat moslims ook na vier generaties gebrekkig zijn geïntegreerd. Verschillende redenen worden aangehaald: discriminatie, de beperkte scholingsgraad van deze groep of gendernormen waardoor er een beperkte arbeidsparticipatie van moslima’s is. Toch zijn moslims zich duidelijk bewust van vooruitgang. Ze kijken de toekomst positief tegemoet.

Wat de breuklijn op vlak van taal betreft, toont Elchardus’ onderzoek dat Nederlandstaligen veel xenofober zijn dan Franstaligen, het staat er echt! (p.125). De diepste en belangrijkste breuk is die tussen de laag- en hooggeschoolden. Economische en maatschappelijke participatie zijn bij hen erg verschillend. De auteur ziet een nieuwe standenmaatschappij opdoemen.

Verpletterende verantwoordelijkheid

In de epiloog geraakt Elchardus echt op dreef. Hij gaat op zoek naar een ‘weg vooruit’. Hij roept op tot een responsievere politiek die bijvoorbeeld de roep naar herfederalisering ernstig neemt, het eurosceptiscisme weet te vatten, de roep om werkzekerheid beantwoordt.

‘In de epiloog geraakt Elchardus echt op dreef.’

Hij klaagt de gebrekkige integratie van migranten aan en wijst snoeihard op de verpletterende verantwoordelijkheid van de elites die reële integratieproblemen onder de mat veegden.

Elchardus roept politiek en middenveld op om veel actiever de befaamde kloof tussen politiek en burger te dichten. Daarbij maakt hij zich vooral zorgen over de breuklijn tussen laag- en hooggeschoolden. Hij houdt een gepassioneerd pleidooi om deze te overbruggen en ziet daarbij een cruciale rol weggelegd voor het onderwijs.

Dit boek biedt relevante en boeiende inzichten. Toch wordt de wetenschapper soms overtroefd door de ideoloog. Soms geeft de auteur, geboekstaafd als de ‘huisideoloog van de SP.A’, blijk van ideologische verziendheid. Laat dit echter geen afbreuk doen aan de verdienste van dit boek.