Alcohol, tabak en illegale drugs hebben grote impact

Onderschat

In opdracht van het Federaal Wetenschapsbeleid (Belspo) onderzochten we de sociale kost van al deze middelen samen.Lievens, D. e.a. (2016), De sociale kost van legale en illegale drugs in België, Antwerpen, Maklu. Een samenvatting is te vinden op de website van Belspo: Vander Laenen, F., e.a. (2016). De sociale kost van legale en illegale drugs in België, Samenvatting, Belspo, Universiteit Gent, VUB.De vragen hierbij zijn: Waaruit bestaan die sociale kosten? Welke middelen zorgen voor de grootste sociale kost? En vooral. Welke beleidsaanbevelingen kunnen we aan de resultaten van het onderzoek koppelen?

Onze studie deed voor het jaar 2012 een meting van de sociale kosten van verslavende middelen. Onder verslavende middelen vallen zowel alcohol en tabak als illegale drugs en psychoactieve medicatie zoals pijnstillers, antidepressiva, slaap- en kalmeringsmiddelen.

 ‘Sociale kosten worden altijd onderschat.’

De resultaten van een socialekost-studie zijn altijd schattingen. Ze zijn namelijk afhankelijk van de kwaliteit van de bestaande registratiesystemen.

Bovendien hebben we altijd te maken met een onderschatting van de sociale kost. Een aantal belangrijke kosten ontbreekt immers. Het is immers duidelijk dat niet alleen de overheid de kosten betaalt voor bijvoorbeeld preventie, behandeling en repressie. Ook de bedrijven betalen bij productieverlies. De samenleving betaalt onder meer voor de opvang van verkeersslachtoffer. De gebruikers en hun directe omgeving voor het verlies aan levenskwaliteit.

Directe kosten

Bij het geheel van sociale kosten onderscheiden we directe, indirecte en ontastbare kosten. De directe kosten zijn de financiële middelen die nodig zijn om de gevolgen van het gebruik of misbruik van legale of illegale drugs aan te pakken. Ze linken aan de gezondheidszorg, criminaliteit en ongevallen.

Het gaat bijvoorbeeld om de kosten van een ziekenhuisopname voor de behandeling van een verslaving. Maar ook om kosten voor de behandeling van ziektes die door deze middelen zijn veroorzaakt, zoals longkanker of leverkanker.

Directe kosten omvatten ook de aanpak van druggerelateerde criminaliteit. Denk aan kosten voor het opsporen, vervolgen en berechten van drugbezit of drughandel, en de kosten voor de opsluiting in de gevangenis. Daarbij komen nog de kosten van eventuele misdrijven zoals diefstal die gepleegd worden om illegale drugs te kopen en de kosten van misdrijven zoals slagen en verwondingen die gepleegd worden onder invloed van alcohol en illegale drugs.

Het derde luik van de directe kosten gaat over de zorg en de aanpak van verkeersongevallen, de ziekenhuiskost voor verkeerslachtoffers en de kosten van politiecontroles.

2,85 miljard

We schatten het totaal aan directe kosten per jaar voor alle middelen samen op 2,85 miljard euro. De kosten van hospitalisaties en residentiële zorg, ambulante hulpverlening, medicatie, preventie, coördinatie en onderzoek bedragen 2 miljard euro. De gezondheidszorg is dus verantwoordelijk voor 69% van alle directe kosten van legaal en illegaal druggebruik.

De kost van de strafrechtsbedeling, met de inzet van politie, justitie en gevangenis, bedraagt 784 miljoen euro of 27% van de directe kosten. Daarnaast is er nog ongeveer 100 miljoen euro of 3,5% gelinkt aan verkeersongevallen.

‘De meeste directe kosten zijn gelinkt aan alcohol.’

Het grootste deel van de directe kosten (45%) is gelinkt aan alcohol. Daarna komt tabak met 25%. Illegale drugs staan in voor 21% van de directe kosten, medicatie voor 4% en in nog eens ongeveer 4% gaat het om combinaties van middelen.

Productieverlies

De indirecte kosten gaan over productiviteitsverlies van werknemers omwille van ziekte, arbeidsongeschiktheid of invaliditeit, opsluiting in de gevangenis of vroegtijdig overlijden door ziekte, een ongeval of criminaliteit. Deze indirecte kosten worden geschat op 1,76 miljard euro per jaar.

Het productiviteitsverlies wordt hoofdzakelijk veroorzaakt door gezondheidsproblemen die gerelateerd zijn aan middelenmisbruik. Het gaat hier om een indirecte kost van 1,5 miljard euro per jaar. Het overlijden van slachtoffers van verkeersongevallen zorgt voor een indirecte kost van 175 miljoen euro of 10% van alle indirecte kosten .

Daarnaast is 81 miljoen euro of 4,6% van de indirecte kosten toe te schrijven aan opsluiting in de gevangenis voor druggerelateerde feiten en aan vroegtijdige sterfte. Het gaat hier om slachtoffers van een moord gepleegd onder invloed van alcohol of illegale drugs.

Net als voor de directe kosten brengen alcohol (44%) en tabak (42%) opnieuw de meeste kosten mee. Samen zijn ze goed voor 86% van het productiviteitsverlies. Illegale drugs nemen 7% van de kosten voor hun rekening, psychoactieve medicatie is verantwoordelijk voor 5%.

Ontastbare kosten

De ontastbare kosten zijn niet-financiële kosten voor het individu zoals pijn of lijden, maar ook verloren levenskwaliteit door ziekte of vroegtijdige sterfte van de gebruiker. In een socialekost-studie meten we de ontastbare kosten via het aantal ‘verloren gezonde levensjaren’. Het gaat hier om de som van de tijd die verloren ging omwille van vroegtijdige sterfte en de tijd die een patiënt leeft met een ziekte.

‘Meer dan 500.000 gezonde levensjaren gingen verloren.’

We schatten dat in België meer dan 500.000 gezonde levensjaren verloren gingen door legale en illegale drugs in het jaar 2012.

In 2012 zijn 484.807 jaren of 94% van alle verloren gezonde levensjaren te wijten aan gezondheidsproblemen door middelenmisbruik. 25.900 jaren of 5% gingen verloren door verkeersongevallen omwille van het rijden onder invloed van alcohol, illegale drugs of psychoactieve medicatie. Er gingen 4.404 jaren verloren door geweld gepleegd onder invloed van alcohol en illegale drugs.

Alcohol en tabak hebben de grootste impact op het aantal verloren gezonde levensjaren. Tabak staat in voor 57% van de ontastbare kosten, alcohol voor 34%. Samen zijn deze legale middelen verantwoordelijk voor 91% van het aantal verloren gezonde levensjaren. 7% van de ontastbare kosten zijn voor rekening van illegale drugs, 1% is te wijten aan psychoactieve medicatie en 1% aan een combinatie.

Iedereen betaalt mee

Voor het jaar 2012 schatten we de total sociale kost voor legale en illegale drugs in België op 4,61 miljard euro. Dat is 1,19% van het Bruto Binnenlands Product of 418 euro per inwoner.

De resultaten van dit socialekost-onderzoek kunnen een belangrijke rol spelen bij de totstandkoming van een middelenbeleid. De kostenschattingen helpen om de omvang te begrijpen van de problemen die voortvloeien uit middelengebruik. Om beleidsmakers te inspireren, formuleren we hieronder een aantal aanbevelingen.

Alcohol en tabaksplan

De kosten gerelateerd aan alcohol en tabak overstijgen in grote mate de kosten voor illegale drugs en psychoactieve medicatie. De legale drugs zijn samen verantwoordelijk voor maar liefst 76% van de directe en indirecte sociale kosten. Rekening houdend met de sociale kosten van de verschillende type middelen, is het ontwikkelen van een volwaardig alcohol- en tabaksplan dan ook de eerste prioriteit.

‘Een volwaardig alcohol- en tabaksplan is de eerste prioriteit.’

De Wereldgezondheidsorganisatie schuift een aantal interventies naar voor die de last van alcohol en tabak moeten inperken. Het zijn interventies en strategieën die aanzienlijke positieve gevolgen hebben voor de volksgezondheid, die zeer kosteneffectief zijn, goedkoop en haalbaar om uit te voeren.

Voor alcohol gaat het om verhoogde belastingen, de toegang beperken tot de detailhandel en een verbod op alcoholreclame. Ook voor tabak moeten de taksen omhoog, moeten we waarschuwen voor de gevaren van tabak, de mensen beschermen tegen tabaksrook en een verhoogd verbod op tabaksreclame invoeren. World Health Organization (2011), Discussion paper: Prevention and control of NCDs: Priorities for Investment, Geneva, World Health Organization.

Komend najaar zal Maggie De Block, de federale minister van Volksgezondheid, haar alcoholplan voorstellen. Het valt af te wachten of ze ingaat op de voorstellen van de Wereldgezondheidsorganisatie.

Preventie waarmaken

De meerderheid van de directe gezondheidskosten van druggebruik gaat over ziekenhuisopnames in algemene en psychiatrische ziekenhuizen (1,47 miljard euro of 74% van de kosten). De kost van preventie is opmerkelijk lager. Slechts 0,4% of 8,3 miljoen euro van de directe kosten waren in 2012 toe te schrijven aan preventie.

 ‘Versterk het preventiebeleid.’

Ons onderzoek biedt belangrijke argumenten om opnieuw te pleiten voor een versterking van het preventiebeleid. Zeker omdat een succesvolle preventie zorgt voor minder kosten in de zorg.

Dit is een duidelijke oproep aan Vlaams minister van Volksgezondheid Jo Vandeurzen om tijdens de gezondheidsconferentie van december 2017 niet enkel gezondheidsdoelstellingen te bepalen, maar ook een substantieel budget vrij te maken voor de realisatie van die doelstellingen. Enkel zo kan je preventie echt waarmaken.

Opnames beperken

Om het aantal opnames voor verslavingsproblemen in psychiatrische en algemene ziekenhuizen te beperken, moet de rol van de gezondheidszorg en het welzijnswerk inzake detectie, diagnose, vroegtijdige interventie en zorg voor mensen met verslavingsproblemen versterkt worden.

Het is nodig om drempels te verlagen in de gezondheidszorg, geestelijke gezondheidszorg en de welzijnssector. En dit zowel op de eerste lijn als in de gespecialiseerde dienstverlening voor mensen met een verslavingsproblematiek.

Minister Vandeurzen verwacht alvast dat de eerstelijnsactoren meer inspanningen doen inzake verslavingsproblemen. Dat hier een stevige uitdaging ligt, blijkt onder meer uit recent onderzoek bij huisartsen.Vanmeerbeek, M., e.a. (2015), Up to date. Use of psychoactive substances in adults: Prevention and treatment by general practitioners and occupational physicians, Brussels, BELSPO.Dit onderzoek toont de beperkte bereidheid van huisartsen om met gebruikers van illegale drugs aan de slag te gaan. Huisartsen ervaren nog steeds grote nood aan ondersteuning in het omgaan met verslavingsproblemen.

Alternatieve bestraffing

Het aandeel van illegale drugs in de sociale kosten ligt naar schatting op 16%. Hierbij zien we dat de opsporing en aanpak van druggerelateerde criminaliteit meer kost aan de samenleving dan de behandeling van gezondheidsproblemen door illegale druggebruik. Zo gaat gemiddeld 35% (177 miljoen euro) van deze sociale kost naar detentie.

Om de kosten voor detentie te verminderen, moet men het aantal gevangenen beperken en investeren in alternatieven voor opsluiting. Voor problematische gebruikers die toch in de gevangenis verblijven, is het aanbieden van drughulpverlening essentieel om de kern van het probleem aan te pakken.

‘Men moet investeren in alternatieven voor opsluiting.’

Dit vraagt op korte termijn financiële inspanningen van de overheid. Maar ook hier zal dit op lange termijn kostenbesparend werken. Helaas volgt de overheid dit niet, integendeel. In het voorjaar van 2016 werden de subsidies voor de centrale aanmeldingspunten drugs in de gevangenis nog geschrapt.Vander Laenen, F. (2016). De communautarisering van de drughulpverlening: herstel centraal, Panopticon, 37(4), 275-289.

Rijden onder invloed

Belgen rijden teveel onder invloed. Het gebruik van alcohol, illegale drugs en psychoactieve medicatie in het verkeer kost per jaar 276 miljoen euro aan onze maatschappij. In 2012 gingen bovendien 25.900 gezonde levensjaren verloren door verkeersongevallen.

Bijkomende inspanningen om bestuurders te sensibiliseren zijn nodig. Dit moet hand in hand gaan met een meer verkeers- en alcoholcontroles.

Medicamenten

Opvallend is dat psychoactieve medicamenten 200 miljoen euro kosten aan de gezondheidszorg. Dit budget dient voor de behandeling van misbruik van psychoactieve medicatie en voor de zorg voor slachtoffers van verkeersongevallen die veroorzaakt zijn onder invloed van psychoactieve medicatie.

‘België is koploper in het gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen.’

Bovendien behoort België tot de koplopers in het gebruik van slaap- en kalmeringsmiddelen. Toch besteedt de gezondheidszorg slechts 1,9% van het preventiebudget aan preventie van misbruik van slaap- en kalmeringsmiddelen. We moeten veel meer dan nu inzetten op verstandig gebruik van psychoactieve medicatie. Ook het stimuleren van alternatieven voor een medicamenteuze behandeling van geestelijke gezondheidszorgproblemen verdient meer gerichte aandacht.

An inconvenient truth

Een evenwichtig middelenbeleid kan en mag niet uitsluitend gebaseerd zijn op studies naar de sociale kost van middelen. Zo is er kritiek op het gebruik van sociale kosten, en meer specifiek op de ontastbare kosten van slachtofferschap door criminaliteit, om een harde aanpak van criminaliteit te rechtvaardigen.Tonry, M. (2015). The Fog Around Cost‐of‐Crime Studies May Finally Be Clearing, Criminology & Public Policy, 14(4), 653-671.Omdat geld de centrale meeteenheid is om verschillende voordelen en kosten af te wegen, bestaat het gevaar dat studies naar sociale kosten misbruikt worden.

Beleidsmakers kunnen de resultaten van een socialekost-studie en de aanbevelingen die daaruit volgen niet zonder meer vertalen naar beleidsmaatregelen. Een combinatie van factoren, verschillende belangengroepen en de publieke opinie spelen ook elk hun rol. Zo moet er voor bepaalde interventies een maatschappelijk draagvlak zijn. Denk bijvoorbeeld aan het minder of niet schenken van alcohol op recepties.

Groepen zoals de alcohol-, tabaks- en farmaceutische industrie of publieke belangengroepen doen aan lobbywerk en beïnvloeden het beleidsdebat. Zo wil de alcoholindustrie initiatieven verhinderen die de prijs van alcohol verhogen of de beschikbaarheid beïnvloeden.

Vrijheden

Ook politieke haalbaarheid en ideologische overwegingen spelen een rol in dit debat. Denk bijvoorbeeld aan de afweging tussen individuele rechten, de beperking van deze rechten en de volksgezondheid. Of bij het al of niet inperken van de vrijheid van burgers met het oog op het algemeen welzijn.

‘Ideologische overwegingen spelen een rol.’

De al dan niet illegale status van een middel beïnvloedt eveneens het beleid. Vanuit gezondheidsperspectief is de juridische status van een middel nochtans irrelevant. Vanuit de rechtshandhaving en het handhaven van sociale normen kan het wel een beslissende factor zijn. Denk aan niet-kosteneffectieve interventies zoals het opsluiten van gebruikers in de gevangenis.Freudenberg, N. and Heller, D. (2016), ‘A Review of Opportunities to Improve the Health of People Involved in the Criminal Justice System in the United States’, Annual review of public health, 37, 11.1-11.21.

Toegankelijkheid

Ten slotte spelen er in het beleidsdebat verschillende opvattingen over de toegankelijkheid van de gezondheidszorg. Er is de opvatting dat iedereen verantwoordelijk is voor zijn eigen gezondheid en dus zelf moet betalen voor medische verzorging, net zoals men betaalt voor andere consumptiegoederen. Aan de andere kant leeft de idee dat de maatschappij verantwoordelijk is voor de toegang tot zorg, ongeacht of het individu dit kan betalen.

Hoe dan ook zet een beleidscontext waarin besparingen centraal staan, een betaalbare en gelijke toegang tot de gezondheidszorg voor burgers onder druk.