Mensen zonder wettig verblijf: ‘Vijandige berichtgeving duwt hen verder weg’

De boeman

Telkens wanneer iemand zonder wettig verblijf betrokken is bij een incident, volgt een stroom aan negatieve berichtgeving. Zonder verpinken worden alle mensen zonder wettig verblijf met de vinger gewezen en gecriminaliseerd.

‘Gaat het in de media over mensen zonder wettig verblijf, dan ligt de nadruk op criminaliteit, terrorisme, onrust en profitariaat.’

Enkele recente voorbeelden? Na de terreurdaad van 16 oktober 2023 in Brussel tegen Zweedse voetbalsupporters, sprak staatssecretaris voor Asiel en Migratie Nicole De Moor meteen over “het probleem van onwettig verblijf in ons land”. Ex-minister van Justitie Vincent Van Quickenborne stelde dat “één op de vier illegalen gekend is voor criminele feiten”. Ook in de polemiek over de veiligheidssituatie rond het station Brussel-Zuid waren mensen zonder wettig verblijf de boeman.

Zeldzaam tegenwicht

Wie bijdragen wil vinden die wegblijven van die stigmatisering en criminalisering, zal goed moeten zoeken. Meer duidende berichtgevingen zijn uitzonderlijk: “Zo overleven mensen zonder papieren”, “Jaarlijks weigeren 20.000 mensen om België te verlaten”.

Apollinaire, vrijwilliger zonder wettig verblijf, kroop zelf in de pen en bood met een open brief een zeldzaam tegenwicht. “Toch ben ik – en die 150.000 anderen met mij – zoveel meer dan een ‘sans papier’. Wij zijn een diverse groep mensen met verschillende achtergronden, migratieverhalen, verblijfsstatuten, ambities en toekomstperspectieven. We maken deel uit van de maatschappij, in het zicht van iedereen en toch volledig onzichtbaar.”

Ver van de realiteit

Maar dat tegenwicht is klein als je kijkt naar de vele berichten waarin mensen zonder wettig verblijf voorgesteld worden als onruststokers, drugdealers of terroristen. Dat bleek ook uit een analyse van enkele middenveldorganisaties. Gaat het in de media over mensen zonder wettig verblijf, dan ligt de nadruk op criminaliteit, terrorisme, onrust en profitariaat.

‘Veruit het grootste deel veroorzaakt geen problemen. Ze leven in de schaduw, omdat hun verblijfsstatuut hen extra kwetsbaar maakt.’

Dat beeld staat ver van de realiteit. In België leven naar schatting meer dan 100.000 mensen zonder wettig verblijf. Het is duidelijk  dat veruit het grootste deel van hen geen problemen veroorzaakt. Integendeel, mensen zonder wettig verblijf leven vaak onopvallend in de schaduw, omdat hun verblijfsstatuut hen extra kwetsbaar maakt.

In één van de zeldzame krantenartikels die mensen zonder wettig verblijf aan het woord laten, vertelt Martin: “Het is van de eerste dingen die je leert eens je in mijn situatie komt. Gedraag je op straat. Je voelt je constant bekeken en paranoïde.”

Repressie als schijnoplossing

Die negatieve kijk op mensen zonder wettig verblijf is niet alleen onwaar, maar ook schadelijk. Hij fluistert in hoe problemen best aangepakt worden: in mediaberichten staat het belang van een repressieve aanpak centraal. Bij elk incident volgt een opbod aan repressieve maatregelen die het leven van mensen zonder wettig verblijf nog moeilijker moeten maken.

Uitgeprocedeerde asielzoekers moet je volgens premier Alexander De Croo “uitwijzen of vastzetten in gesloten centra”. Woonstbetredingen moeten het makkelijker maken om “illegalen thuis te laten oppakken”. En als “illegalen geen woning meer kunnen huren” dan zal onze samenleving veiliger zijn.

Lees ook

Hoezo? Illegaal?

Zoals blijkt uit deze titels, strooien politici en media kwistig met het woord ‘illegalen’. Het algemeen gebruik van die criminaliserende term staat haaks op de keuze van het Agentschap Integratie en Inburgering om consequent “de objectief en juridisch correcte benaming ‘mensen zonder wettig verblijf’” te gebruiken.

Volharden in de bestaande situatie

Deze kwetsbare mensen zijn onderworpen aan een extreme vorm van sociale uitsluiting: vanwege hun verblijfsstatuut zijn zij verstoken van waardig werk, een motiverende beroepsopleiding of een kwaliteitsvolle woonst. Door hun precaire positie kunnen ze geen duurzame toekomstperspectieven ontwikkelen. De rechten, het lijden, de diversiteit en het engagement van deze mensen komen amper aan bod.

Wie zegt dat verdere uitsluiting en stigmatisering deze mensen zal motiveren om terug te keren naar het land van herkomst, strooit zand in de ogen. Door zo’n aanpak drijven ze enkel verder af van de samenleving en komen ze in een tunnelvisie terecht: volharden in de bestaande situatie.

‘Onderdrukking zorgt voor wantrouwen, waardoor we het contact met deze groep verliezen.’

Of zoals Pigment vzw het scherp stelt: “Een vijandig klimaat duwt mensen nog verder in de marginaliteit en zorgt ervoor dat ze volledig geïsoleerd leven in een onderklasse zonder adequate interactie met sociale diensten en instellingen. Zo zullen ze nog minder toegang hebben tot nauwkeurige en volledige informatie over de mogelijke toekomstperspectieven. Onderdrukking zorgt voor wantrouwen, waardoor we het contact met deze groep verliezen. En vooral worden ze nog meer slachtoffer van uitbuiting en misbruik.”

Levensverhalen in eigen kanalen

Mensen zonder wettig verblijf krijgen zelden een platform in de pers en politieke dialoog. “Er wordt veel over ons gepraat, maar nauwelijks met ons. Iedereen schijnt een tong te hebben, maar weinigen oren”, aldus Apollinaire in zijn open brief.

Getuigenissen en levensverhalen van mensen zonder papieren zitten te vaak opgesloten in de eigen mediakanalen. In ‘Le Dernier Refuge’, bijvoorbeeld, volgen we Moussa, die toont hoe mensen zonder papieren zich in solidariteit organiseren. ZinTV ontwikkelt geregeld documentaires samen met mensen zonder wettig verblijf, zoals met de Ligue des Travailleuses Domestiques Sans Papiers. Sans Papiers TV, een mediacollectief van mensen zonder wettig verblijf, zet zich al jaren in om politieke aandacht voor hun eisen af te dwingen.

Aan concrete aanbevelingen geen gebrek

Sporadische media-aandacht zal de precaire situatie van deze mensen niet helpen aankaarten. Zowel onderzoekers als terreinwerkers roepen daarom op tot meer duurzame oplossingen: geef mensen zonder wettig verblijf niet alleen een platform, maar ook basisrechten en biedt hen een duurzaam toekomstperspectief. Door meer inclusie creëer je mentale ruimte om andere perspectieven te kunnen zien en ontwikkelen. Dit komt de hele maatschappij ten goede.

Beleidsmakers kunnen voeding en inspiratie vinden bij een breed gamma aan voorstellen van organisaties die de levensomstandigheden van mensen zonder papieren en de complexiteit van de beleidscontext maar al te goed kennen. Vaak komen die aanbevelingen tot stand in samenwerking met mensen zonder wettig verblijf.

‘Stigmatisering en repressie blijven de grondtoon.’

In ons eigen memorandum staan meerdere aanbevelingen die rechtentoegang en perspectief op legaal verblijf faciliteren. Orbit roept eveneens op om mensen zonder wettig verblijf een waardig en duurzaam toekomstperspectief te bieden. Ook op de platformen sanspapiers2023.be en In My Name staan heel wat concrete aanbevelingen.

Regularisatie en meer toegangen

Marta vatte het krachtig samen op de afgelopen Internationale Dag van Verzet tegen Armoede.Eigen vertaling uit het Frans.

“Wij kunnen zelf oplossingen aanreiken die onze precaire realiteit veranderen en die ook goed zijn voor de samenleving. Wij willen legaal werken en toegang hebben tot opleidingen. Werkgevers zoeken mensen om personeelstekorten in te vullen. Velen van ons hebben een passend diploma, maar kunnen bij gebrek aan wettig verblijf niet werken.”

‘Mensen zonder papieren zijn geen misdadigers.’

“We moeten stoppen met het beschuldigen en criminaliseren van mensen zonder wettig verblijf. Mensen zonder papieren zijn geen misdadigers. We moeten de repressie stoppen en in plaats daarvan mensen in precaire situaties beschermen. We willen verblijfsprocedures van goede kwaliteit, met duidelijke criteria, die zich aanpassen aan wat er in de wereld gebeurt. Intussen is er maar één oplossing: regularisatie.”

Lessen in veerkracht

Geen gebrek aan sterke aanbevelingen dus. Voor wie ze mee waar wil maken: focus niet op de korte termijn en electoraal gewin, ga in gesprek met verenigingen én mensen zonder wettig verblijf, sta open voor verschillende perspectieven en diepgravende maatschappelijke analyses en werk aan een inclusieve samenleving door het bieden van kansen aan zij die er het meest van uitgesloten zijn.

Lees ook

‘We moeten echt anders kijken naar migratie’

Wat wij als sociale professionals dagelijks ervaren in onze interacties met mensen zonder wettig verblijf staat haaks op de mainstream berichtgeving. Zelden ontmoet je mensen die je zo van je sokken blazen en inspireren als sommige mensen zonder papieren. Geef mensen zonder wettig verblijf de erkenning die ze verdienen.  Dit is voor hen, voor Apollinaire, Marta, Moussa en alle anderen die de samenleving dagelijks lessen in veerkracht, solidariteit en menselijkheid geven.