Mensen in armoede: ‘Wij worden vaak afgedaan als profiteurs’

Mensen in armoede dragen bij

Wie solidair is, draagt bij aan het creëren van welvaart en geluk. Dit gebeurt door alle lagen van de bevolking, ook door wie in armoede leeft.

‘Voortdurend wordt geopperd dat we niets bijdragen.’

Toch denkt men vaak dat mensen in armoede louter aan de ontvangende kant van de solidariteit staan. Praat je daar met hen over, dan duiken pijnlijke getuigenissen op.De citaten in deze bijdrage verwijzen naar uitspraken tijdens overlegbijeenkomsten ter voorbereiding van het tweejaarlijks Verslag van het Steunpunt tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting.“Wij worden vaak afgedaan als profiteurs. Voortdurend wordt geopperd dat we niets bijdragen.”

Riskante solidariteit

De realiteit is anders. Er zijn verschillende manieren om solidair te zijn en een bijdrage te leveren aan de samenleving. Sommige daarvan komen misschien nog meer onder de allerarmsten voor, zoals familiale ondersteuning of wederzijdse hulp: “Mensen in armoede tonen een grote solidariteit met elkaar, bijvoorbeeld door lotgenoten in huis te nemen en hen te begeleiden naar sociale diensten. Of gewoon mensen helpen door dingen in te zamelen die ze nog nodig hebben.”

Het is treffend dat deze vormen van solidariteit soms afgestraft worden. Vang je bijvoorbeeld familie of vrienden bij je thuis op, dan riskeer je als samenwonende beschouwd te worden in plaats van als alleenstaande. Dit kan leiden tot vermindering of wegvallen van uitkeringen en sociale voordelen.

“We weten dat we een risico nemen door solidair te zijn, maar we doen het toch. We denken er niet bij na. Het is een reflex. Wanneer iemand op straat leeft, laten we die daar niet achter. Wanneer iemand niets te eten heeft, delen we wat we hebben. Wanneer ik iemand onderdak verschaf, kan ik mijn uitkering verliezen. Het is echt riskant met al die regels.”

Bijdragen via belastingen

Solidariteit gaat niet alleen over iemand onderdak bieden. Net als alle andere burgers, zijn mensen die in armoede leven solidair via de systemen van onze welvaartsstaat. Ze betalen bijvoorbeeld evenzeer belastingen.

Van die bijdrage zijn ze zich minder bewust. “Ik begreep eerst niet goed wat fiscaliteit en solidariteit met elkaar te maken hebben. Ik leef in armoede en moet geen personenbelasting betalen. Het was een openbaring toen mensen me vertelden dat ik wel degelijk belastingen betaal, bijvoorbeeld via btw op voeding.”

Wie minder heeft, draagt meer bij

Mensen met een laag inkomen dragen in verhouding vaak zelfs méér bij. Dat is het geval bij belastingen waarbij een vast percentage of bedrag geïnd wordt, ongeacht het inkomen. Zo is de btw op producten of diensten voor iedereen even hoog, net als accijnzen op benzine of sommige vormen van huisvuilbelasting.

Wil je dat de sterkste schouders de zwaarste lasten dragen, dan gaat de voorkeur naar progressieve belastingen, zoals de personenbelasting. Wie meer heeft, draagt dan meer bij.

‘Al lijkt dit een technische discussie, toch raakt ze de kern van solidariteit.’

Helaas is er een internationale tendens om minder gebruik te maken van progressieve belastingen. Sinds de jaren ‘80 werd het aantal belastingschalen verminderd en de hoogste belastingtarieven werden afgeschaft.

Ongelijke belastingen

Ook wat belast wordt, zorgt voor ongelijkheden. Op inkomens uit vermogens, zoals interesten of dividenden, betaal je een vast percentage. De belasting op bepaalde onroerende inkomsten, zoals huurinkomsten, zijn dan weer gebaseerd op een verouderd woningkadaster dat niet meer aan de realiteit beantwoordt. En een belasting op het vermogen zelf, kent België niet.

Door de manier waarop de belastingen georganiseerd zijn, draagt wie veel heeft, proportioneel minder bij. En die systemen duiken steeds meer op. Om deze ongelijkheden te bestrijden, voer je binnen de personenbelasting opnieuw hogere tarieven in voor de hogere belastingschalen en lagere tarieven voor de lagere inkomens. Ook wordt aanbevolen om inkomsten uit arbeid en uit vermogen meer gelijk te belasten en werk te maken van een vermogensbelasting.

Meer rechtvaardige herverdeling

Al lijkt dit een technische discussie, toch raakt ze de kern van solidariteit. Hoe via belastingen publieke middelen besteed en verdeeld worden, bepaalt in hoeverre mensen kunnen genieten van collectief gecreëerde rijkdom en welzijn.

‘Het is cruciaal waar je het geld haalt en, vervolgens, inzet.’

Het is cruciaal waar je het geld haalt en, vervolgens, inzet. Een fiscaal expert legt dat helder uit: “Een belastingstelsel dat massaal middelen int bij de rijkste inkomens, lijkt zeer sociaal. Maar gebruik je dit geld om het opnieuw in te zetten in hun voordeel, dan is het systeem niet herverdelend.”

Zonnepanelen en elektrische wagens

Rechtvaardige herverdeling zet bij besteding van de belastingen mensen met een laag inkomen op de eerste rij. Maar in de praktijk is het tegendeel waar. Heel vaak duikt het zogenaamde ‘mattheuseffect’ op: welgestelde mensen profiteren meer van overheidsinvesteringen dan mensen die in armoede leven.

Een voorbeeld zijn maatregelen waarmee de overheid klimaatvriendelijk en duurzaam gedrag probeert aan te moedigen, zoals premies en fiscale voordelen die een investering in zonnepanelen of een elektrische wagen goedkoper maken.

Mensen in armoede kunnen die investeringen niet betalen of voorschieten, ook niet als het wat goedkoper is. Het belastinggeld vloeit hier vooral naar burgers die meer middelen hebben voor die investeringen. Hetzelfde geldt voor de fiscale voordelen voor bedrijfswagens of voor uitgaven die de overheid doet om ouderschapsverlof mogelijk te maken.

‘Mensen in armoede krijgen vaak het etiket ‘profiteur’. Maar wie een renovatiepremie ontvangt of geniet van gesubsidieerde toneelvoorstellingen, wordt zelden zo genoemd.’

Ook van publieke diensten, gefinancierd met overheidsmiddelen, maken mensen met een laag inkomen aanzienlijk minder gebruik. “Als ik de stadskrant bekijk, zie ik veel zaken vermeld staan waar ik geen gebruik van maak. Theatervoorstellingen of het zwembad zijn toch nog te duur, ook al zorgen subsidies voor een lagere toegangsprijs.”

Wie profiteert?

Onrechtvaardige onevenwichten zie je ook in taalgebruik opduiken. Mensen in armoede krijgen vaak het etiket ‘profiteur’. Maar wie een renovatiepremie ontvangt of geniet van gesubsidieerde toneelvoorstellingen, wordt zelden zo genoemd.

Mensen die in armoede leven vertellen wat dit met hen doet. “Dat etiket van profiteur kruipt soms in mijn hoofd. Dan voel ik me een last. Er wordt in mij geïnvesteerd, ik ben afhankelijk van de staat, ik breng niks bij. Dat is een lastig gevoel.”

Solidariteit als gezamenlijk engagement

We moeten grondiger stilstaan bij de collectieve dimensie van solidariteit. De termen ‘bijdragen’ en ‘herverdelen’ duwt mensen in een hoekje: aan de ene kant staat de gulle bijdrager en aan de andere kant de ontvanger, soms zelfs ‘profiteur’. Zo wordt de realiteit van solidair samenleven gereduceerd tot een simplistische tweedeling.

Lees ook

‘Sommige mensen hebben het gevoel dat ze er niet toe doen’

Voor elke samenleving is het organiseren van solidariteit een grote uitdaging, zeker met het oog op armoedebestrijding. Het is maar door solidariteit dat mensen individueel en samenlevingen collectief het hoofd kunnen bieden aan allerlei uitdagingen.

De solidariteit die zich afspeelt in het leven van alledag en die helpt om problemen aan te kunnen, moet daarbij gepaard gaan met solidariteit gericht op structurele oplossingen. Mét erkenning voor de bijdragen die ook mensen in armoede leveren.