Open-Hart-Cirkels doorbreken psychische kwetsbaarheid: ‘Hier staan begeleiders naast ons, niet boven ons’

Gelijkwaardige dialoog

Jonge mensen met een psychische kwetsbaarheid, zijn niet geholpen met een afstandelijk en verbrokkeld zorgaanbod. Daarom startte in 2017 vzw Re-Member met het organiseren van Open-Hart-Cirkels, ondersteund door het Vlaams Agentschap Opgroeien. Vooral vanuit de jeugdhulp trokken enkele organisaties mee aan de kar.Deze organisaties en mensen waren vanaf het begin betrokken: Wingerdbloei vzw, De Wissel vzw, vzw Oranjehuis, Jeugdzorg Emmaüs Mechelen, vzw De Touter, psycholoog Bob Cools (directeur CGG De Pont) en jeugdpsychiater Belo Mussche. Recent sloot ook Youngfenix aan.

‘In het cirkelgesprek wordt iedereen uitgenodigd om zich kwetsbaar op te stellen.’

Het gaat om een aanpak waarbij iedereen die geraakt is door het psychisch lijden van de jongere in gesprek gaat met elkaar. In dat cirkelgesprek wordt elke deelnemer uitgenodigd om zich kwetsbaar op te stellen. Dat legt de basis van oplossingen en nieuwe perspectieven.

Het verhaal van Lies

Lies is zeventien jaar. Ze deed een poging om uit het leven te stappen en worstelt met donkere gedachten. Geregeld heeft ze woedeaanvallen. Door deze moeilijkheden geraakte ze de laatste maand niet meer op school.

Haar ouders hebben het gevoel dat Lies niet wil praten over wat er in haar omgaat. Ze lopen voortdurend op eieren, durven geen grenzen stellen. Aan dochter Lies de vraag stellen hoe het met haar gaat, vinden ze te confronterend. Al wat ze zeggen of doen, kan voor Lies een aanleiding zijn om opnieuw een poging te ondernemen of zichzelf te verwonden.

De ouders geven aan in diepe angst te leven. Op momenten van crisis denken ze wel eens aan een opname in een psychiatrisch ziekenhuis. Lies zegt dat ze niets met haar ouders wil delen omdat ze toch niet luisteren.

Ruimte om te spreken

De ouders van Lies kloppen aan bij een regionaal contactpunt van Open-Hart-Cirkels. Samen met hun dochter worden ze uitgenodigd voor een gesprek. Daarin vertelt Lies hoeveel kwaadheid ze voelt tegenover haar vader omdat die veel drinkt. Vader vindt woorden om over zijn pijn te spreken en over hoe alcohol helpt om daarmee om te gaan. Ook de angst van de ouders om hun dochter te verliezen, krijgt ruimte.

Door die onderliggende thema’s zichtbaar te maken, leren de gezinsleden anders naar elkaar te kijken en voelen ze zich weer meer verbonden.

‘Het gezin geeft aan nieuwe perspectieven te zien.’

Ze spreken ook hun verlangens uit. Lies zou graag terug naar school gaan en starten in een andere richting. De ouders zeggen dat ze Lies heel graag zien en trots op haar zijn, wat ze ook doet. Ze spreken hun verlangen uit naar meer contact en verbinding.

Vragen in plaats van zwijgen

Samen komen ze tot afspraken. Lies wil oefenen om toch een signaal te geven aan haar ouders als ze het moeilijk heeft. De ouders willen oefenen om toch te zeggen en te vragen wat ze willen zeggen en vragen, in plaats van te zwijgen vanuit angst. Vader denkt na over stappen om te stoppen met drinken. Lies zegt dat ze concrete stappen wil zetten om terug naar school te gaan.

Door samen te spreken en te zoeken, door de liefde weer zichtbaar te maken, door concrete engagementen aan te gaan, komt er weer beweging in de situatie. Het gezin geeft aan nieuwe perspectieven te zien.

De kracht die in de crisis schuilt

Lies is niet alleen. Veel jongeren lijden existentieel en uiten dit op allerlei manieren, zoals zichzelf krassen of verwonden, uitspreken niet meer te willen leven, pogingen doen om uit het leven te stappen, niet of te weinig eten. Ze lopen vast en zien geen uitweg meer, angst overheerst hun doen en laten. Soms is sprake van een opname in een psychiatrische voorziening.

‘De regie ligt in handen van het gezin.’

Open-Hart-Cirkels richten zich naar iedereen die zich zorgen maakt over dit psychisch lijden. Samen met diegene die contact opneemt, wordt verkend wat de dieperliggende zorgen zijn. Er wordt gezocht naar hoe andere familieleden, vrienden of buren gemotiveerd kunnen worden om aan een Open-Hart-Cirkel deel te nemen.

Die beslissing en de verdere regie ligt in handen van het gezin: zodra het gezin contact opneemt, wordt de cirkel zo snel mogelijk, liefst binnen de twee weken, georganiseerd. Vaak nemen mensen contact op momenten van diepe crisis of verontrusting, waarbij het belangrijk is de kracht of drive die in de crisis schuilt onmiddellijk aan te grijpen.

Positief en hoopvol

Open-Hart-Cirkels zetten in op communicatie en verbinding. Gezinsleden worden uitgenodigd om aan elkaar te vertellen wat voor hen de kern van het probleem is, hoe ze de situatie ervaren en wat hun diepste verlangen is.

Samen wordt naar oplossingen gezocht. De focus gaat uit naar wat de betrokkenen zelf willen, wat ze zelf kunnen doen om dit te verwezenlijken en wie of wat hen daarbij kan ondersteunen.

Bouwstenen

De fundamenten van dit gespreksmodel liggen bij een positieve en hoopvolle ingesteldheid. Psychisch kwetsbaar zijn, is een passage in het leven die zich bij elk van ons voordoet en die voorbijgaat. Het gaat om een fase die kansen inhoudt tot groei en verandering.

‘Psychisch kwetsbaar zijn, is een passage in het leven.’

Dat sluit aan bij de herstelvisies van academici Stijn Vanheule en Jim Van Os. Zij vinden dat onze samenleving nog te veel uitgaat van een medische kijk op psychische kwetsbaarheid. In plaats van te zeggen “Je hebt een hersenziekte en je moet pillen slikken”, kun je volgens Van Os beter zeggen: “Je maakt een existentiële crisis door en wij zullen je helpen om weer vat op je leven te krijgen.”

Naast die inspiratiebron zijn er nog andere bouwstenen zoals de methodiek van Positieve heroriëntering in de jeugdhulp en de Open Dialogue-benadering van de Finse therapeut Jaakko Seikkula.Zie ook Cools, B. (2018), ‘Hoe verdrijven we de verbrokkeling in ons zorgaanbod? Open dialoog en Open-Hart-Cirkels bieden een alternatief’, Psyche, maart 2018.

Spreken en luisteren

Een Open-Hart-Cirkel heeft een vaste opbouw.

Eénmaal iedereen in de cirkel zit, volgt een warm welkom. Er wordt verteld dat deelnemers samengekomen zijn om naar elkaar te luisteren en samen te zoeken naar antwoorden voor de uitdagingen waarmee het gezin geconfronteerd wordt. Er wordt ook benoemd dat dit gesprek over iedereen gaat en niet slechts over één iemand.

‘Iedereen spreekt zijn hoop uit.’

Vervolgens worden afspraken gemaakt die voor de nodige veiligheid zorgen. Iedereen krijgt om de beurt het woord, zonder daarbij onderbroken te worden door anderen. De aanwezigen worden uitgenodigd om onbevangen te luisteren en open te spreken zonder oordeel.

Nadien volgt de openingsvraag waarbij iedereen zichzelf kort voorstelt en zijn hoop of gevoel over de ontmoeting uitspreekt.

Van lijden naar verlangen

Het middenstuk van de cirkel gaat dieper in op wat er op dat moment speelt in het gezin. Dat luisteren en beluisterd worden, werkt bevrijdend en verbindend. Mensen worden geconfronteerd met de gekwetstheid van zichzelf en van de ander.

‘Luisteren en beluisterd worden, werkt bevrijdend en verbindend.’

In dit gesprek krijgen gezinsleden ruimte om emoties te tonen zoals woede, ontgoocheling, verdriet en angst. Onder die emoties zit vaak een groot verlangen naar erkenning en erbij horen. Graag zien en gezien worden geraakte ondergesneeuwd door problemen, conflicten, ruzies, het stilzwijgen.

De procesbegeleider heeft een belangrijke taak om dit existentieel lijden om te zetten in existentieel verlangen. Het is belangrijk om de onderliggende verlangens en de liefde naar boven te krijgen. Het uitspreken ervan zorgt voor het vrijkomen van een kracht waarmee verder aan de slag gegaan kan worden. Er ontstaat ruimte en gedragenheid om samen te zoeken naar wat er kan veranderen en wat ieders inzet kan zijn. Er wordt uitgegaan van de idee dat iedereen hier een verantwoordelijkheid heeft.

Zo lang en zo veel als nodig

De cirkel wordt afgesloten met de vraag wat de betrokkenen vonden van de ontmoeting of met welk gevoel ze naar huis gaan. Indien gezinnen dit wensen, vinden er meerdere gepreksmomenten plaats. De begeleiders blijven beschikbaar, zo lang en zo veel als nodig. Het gaat om flexibele trajecten, op vraag en op maat van het gezin.

‘Het gaat om flexibele trajecten, op vraag en op maat van het gezin.’

Open-Hart-Cirkels vragen veel vertrouwen en veiligheid. Ook de ruimte kan daartoe bijdragen. Ze gaan door op een plek die een veilige, warme en huiselijke sfeer uitstraalt. De ruimte is ingericht als gezellige woonkamer. Verschillende rituelen en symbolen markeren een overgang van het hectische leven naar een moment van rust, stilstaan en dialoog.

De kracht van het duo

Procesbegeleiders nemen deel als gelijkwaardige gesprekspartners. Ze zijn niet de experts die de oplossing op zak hebben. Het is hun werk om de beleving van de familie naar boven te laten komen. Ze stellen zich bescheiden op en vertrouwen dat gezinnen weten wat voor hen het beste werkt.

Er zijn steeds twee procesbegeleiders aanwezig.  Eén van hen leidt de cirkel, de ander leeft zich in de gevoelens van de aanwezigen. Hij verwoordt en toetst onuitgesproken gevoelens.

Gezinnen vinden hun weg

Van bij de start in 2017 kozen al meer dan 220 gezinnen voor een Open-Hart-Cirkel. Aan het pilootproject was ook een wetenschappelijke opvolging verbonden.

‘Er kozen al meer dan 220 gezinnen voor een Open-Hart-Cirkel.’

De resultaten zijn veelbelovend. De beoogde doelgroep wordt bereikt. Daarbij ligt de focus niet alleen op de jongeren die lijden of worstelen, maar ook op de weerslag die dit heeft op alle naaste betrokkenen. Dit wijst op het grote belang van het betrekken van allen die geraakt zijn.

Het gaat goed

Na drie tot zes maanden geeft 60 procent van de gezinnen aan dat het ‘goed’ tot ‘zeer goed’ gaat. Dat wil niet zeggen dat alle problemen opgelost zijn, maar ze slagen er beter in om om te gaan met de moeilijke momenten die er nog zijn.

‘Onze dochter lijkt weer voor het leven te kiezen.’

Een mama vertelt: “De zorgen over onze dochter blijven, maar we gaan er nu anders mee om. We zijn minder bang om erover te praten en de crisismomenten zijn gemakkelijker te hanteren. Onze dochter lijkt ook weer meer voor het leven te kiezen. Ze studeert weer, zoekt vrienden op. Dat is heel geruststellend.”

De resultaten wijzen er ook op dat voor meerdere jongeren een opname voorkomen werd en dat uitstroom uit een psychiatrische voorziening versneld werd.

Oude patronen

Gezinnen bij wie de balans minder positief is, geven aan dat het in eerste instantie beter ging, maar dat ze nadien in oude patronen hervielen.

Meermaals geven ze aan dat de draagkracht binnen het gezin vergroot is, maar dat het met de jongere niet echt beter gaat, bijvoorbeeld omdat de beoogde begeleiding of behandeling nog niet opgestart kon worden.

Anders praten met elkaar

Waarom gaat het bij een groot deel van deze gezinnen ‘goed’ tot ‘heel goed’?

‘Onze manier van leven met elkaar is veranderd.’

Een vader verklaart dat zo: “Onze manier van leven met elkaar is veranderd. We gaan losser met elkaar om en er wordt meer gepraat. Er wordt op een rustigere en aangenamere manier gezegd wat er gezegd moet worden.”

Daarnaast zijn er ook meer contacten en verbindingen. Er worden weer dingen samen gedaan, zoals samen koffie drinken of samen op uitstap. Sommige jongeren en ouders geven ook aan dat ze op een andere manier kijken naar moeilijke situaties of naar elkaar, dat ze zich sterker of zekerder voelen.

Het deed deugd

Al blijft het een intens, zwaar en emotioneel proces, een Open-Hart-Cirkel is voor de meeste deelnemers een zeer positieve en aangename ervaring. Het deed deugd en gaf hoop.

‘Ik zag terug een lichtpuntje.’

Een meisje zegt hierover het volgende: “Nadien voelde ik een grote last van mijn schouders vallen. Ik voelde mij rustiger na het gesprek. Ik zag terug een lichtpuntje.”

Gehoord en beluisterd worden

Zaken waarover de gezinnen zeer tevreden zijn: het kunnen spreken over datgene wat echt telt, het gehoord en beluisterd worden, de gelijkwaardigheid, de aandacht voor de totaliteit van de situatie en het samen met alle betrokkenen zoeken naar oplossingen.

Gezinnen waarderen ook de positieve kijk die als een rode draad door het gesprek loopt. Een ouderpaar zegt hierover: “De erkenning die we kregen voor ons en onze situatie deed deugd. De positieve herkadering van onze situatie deed deugd, het zag er plots anders, beter en positiever uit.”

Deze ouders geven ook aan dat ze hun dochter nooit als psychiatrische patiënt gezien hebben, maar als een jonge vrouw die moeilijk haar eigen weg vindt in het leven. Die erkenning van de persoon als persoon en niet als patiënt, vinden deelnemers belangrijk.

Geen oordeel geveld

Ook over de begeleiding zijn de meeste deelnemers tevreden. Gezinnen hebben het gevoel vrijuit te kunnen spreken omdat het veilig is. Er wordt geen oordeel geveld. Ze wijzen op de grote betrokkenheid van de begeleiders en de tijd die ze maken.

‘Begeleiders zijn betrokken.’

Velen waarderen het ook dat de begeleiders niet deelnemen als experts, maar als gelijkwaardige gesprekspartners die zelf hun gevoel en geraaktheid inbrengen. Een ouder getuigt: “Begeleiders zijn betrokken. Ze vertrekken niet vanuit een belerende manier van omgaan naar diegene die zorg nodig heeft, zoals dat soms gebeurt in de hulpverlening. Hier staan ze naast ons, niet boven ons”.

Hier wil ik wonen

Deelnemers laten zich ook positief uit over de gezellige ruimte waar de Open-Hart-Cirkels doorgaan. Kleine dingen maken een verschil: de hartelijke ontvangst met koffie, thee en koekjes wordt gewaardeerd.

Een mama deelt hierover het volgende: “De ruimte vond ik heel fijn en goed aanvoelen. De begeleiders voelen heel geïnteresseerd, we kregen iets te drinken, er waren bloemen. In dit kamertje wilden mijn dochter en ik allebei wonen.”

Anders kijken

Open-Hart-Cirkels dagen de hulpverlening en de samenleving uit om anders te kijken naar psychische kwetsbaarheid. Psychische kwetsbaarheid is geen geestesziekte, maar een periode van existentiële crisis. Antwoorden liggen in de zoektocht naar een eigen identiteit, in verbinding met anderen.

‘Antwoorden liggen in de zoektocht naar een eigen identiteit, in verbinding met anderen.’

Dit gespreksmodel daagt de hulpverlening ook uit om kritisch te kijken naar de huidige praktijk van wachtlijsten en intakeprocedures. Mensen vinden de kracht om uit moeilijke periodes te geraken als anderen luisteren en ondersteunen. Lukt dat niet door filters van intakes of diagnostische kaders, dan worden mensen wanhopig. Dit wil niet zeggen dat diagnose, medicatie of psychotherapie overbodig zijn. De boodschap is: “Laat ons er eerst samen over spreken en dan kijken of zo’n stappen nodig zijn.”

Open-Hart-Cirkels dagen de jeugdhulp en geestelijke gezondheidszorg uit om over het eigen muurtje te kijken, van elkaar te leren en elkaar aan te vullen waar nodig. De hoop en het verlangen zijn groot.