Verwerking van een gezinsdrama

Kwetsbare professionals

Professionele zorgverleners zitten vaak middenin menselijke miserie. Ze zijn kwetsbaar omdat ze empathisch werken in precaire situaties. Ze worden permanent uitgedaagd om de eigen integriteit te bewaken. Ze moeten een gezond evenwicht vinden tussen zorg en afgrenzing, tussen het professioneel en privéleven.

‘De schok zindert lang na.’

Ook voor hulpverleners kunnen kritische gebeurtenissen uitmonden in persoonlijke trauma’s. Dat geldt des te meer bij incidenten in een gezin. Verschillende diensten zijn via hun medewerkers meestal al langere tijd aanwezig in het getroffen gezin: thuisbegeleiding, preventieve zorg, sociale diensten jeugdrechtbank, begeleidings- en jongerenadviescentra, politie…

Kop van jut

Zo heeft elke confrontatie met het overlijden van een kind als gevolg van familiaal geweld een zware impact op de persoonlijke veerkracht en professioneel welbevinden van een professional. De schok, de boosheid over het vertoonde geweld en het verdriet over het verlies van een kind zinderen lang na.

Publieke reacties na een gezinsdrama zijn vaak extra traumatiserend voor nabestaanden en professionals. Ze zijn vaak ‘kop van jut’. Op zo’n moment is er vanuit de samenleving vaak te weinig zorgzame aandacht voor de delicate inzet van alle betrokkenen in dit soort complexe gezinssituaties. Integendeel, pers en media zoeken in eerste instantie naar schuldigen. Betrokken hulpverleners komen in het vizier. Hun professionaliteit wordt in vraag gesteld. Dat kan bijzonder traumatiserend werken.

Als sluitstuk van de rollercoaster kan dan nog een gerechtelijke procedure voor schuldig verzuim volgen. De verwerking van het overlijden van een kind wordt daarmee nog extra belast.

Draaiboek

Na een gezinsdrama hebben ook de hulpverleners rond het gezin nazorg nodig. Elke organisatie voert best een actief beleid in het omgaan met traumatiserende incidenten.

Hoe er precies gereageerd moet worden, neemt men op in een draaiboek. Zo kan men de opvang van nabestaanden, familie en professionals na een gezinsdrama snel activeren. Dit draaiboek staat niet op zich maar is een onderdeel van de interne kwaliteitszorg van een organisatie.

‘Een draaiboek is een onderdeel van kwaliteitszorg.’

Dat zo’n draaiboek klaarligt, geeft vertrouwen en zekerheid. Iedereen kan er meteen op terugvallen bij kritische incidenten. Zo wordt vermeden dat er eigen keuzes moeten worden gemaakt. Want vaak kunnen die onvoldoende afgewogen worden op het moment zelf, wanneer men persoonlijk geschokt is. In een standaard-stappenplan zijn de eerste stappen niet afhankelijk van de eigen keuzes. Het biedt houvast aan teamleden die een collega willen ondersteunen.

Juiste informatie

Bij de opvolging van een gezinsdrama moeten heel wat beslissingen genomen worden. Dat gebeurt best in maximale samenwerking tussen alle betrokkenen en op een transparante manier, met ruimte voor dialoog, vragen en antwoorden. Zo kan men alle puzzelstukken samenleggen.

Het is voor een goede verwerking essentieel om concreet zicht te krijgen op de feiten. De betrokken professionals moeten snel klare informatie krijgen over wat er gebeurd is in het gezin, met het kind, de ouder, de partner.

‘Professionals moeten snel klare info krijgen.’

In de beslissing welke informatie meegedeeld wordt, moet goed bewaakt worden of de geschokte hulpverlener daar aan toe is. Hoe gedetailleerd de feiten weergegeven worden, wordt in overleg afgewogen. De betrokken porfessional moet de informatie aankunnen. Alle informatie moet niet in één keer meegedeeld worden. Dat kan ook in verschillende stappen.

Situaties waarin de betrokkenen moeten gissen naar de omstandigheden van het drama, zijn te vermijden. Alle informatie vernemen via de krant, belemmert het verwerkingsproces.

Onontbeerlijk team

In de opvang van een professional speelt het team een belangrijke rol. Welk ondersteuningsaanbod er ook uitgetekend wordt, het blijft essentieel dat de gebeurtenissen bespreekbaar zijn met collega’s. Een open communicatie waarin ruimte is om emoties te ventileren, is de basis van een goede opvang. Daar liggen noodzakelijke schakels om op termijn de draad weer op te nemen.

‘Open communicatie is de basis van goede opvang.’

Het is niet goed dat de betrokken professional in zijn eentje moet zorgen voor rapportage en verslagneming. Als men dit samen met collega’s opneemt, kan dit verdere traumatisering van de betrokken professional voorkomen. In het samen opstellen van verslagen is meteen ook ruimte voor dialoog en debriefing.

Hoe gaat het met je?

Ook de steun van de leidinggevende is belangrijk. Hij maakt in een persoonlijk gesprek met de professional de dramatische gebeurtenis bekend. De leidinggevende zorgt meteen voor de nodige opvang binnen de dienst.

Een leidinggevende kan heel concreet steun bieden door letterlijk te benoemen dat “je het goed gedaan hebt” en “dat het niet aan jou ligt”. Ook door in de periode na het drama de collega meermaals op te bellen om te horen hoe het gaat, toont een leidinggevende de nodige zorgzame aandacht.

Begrip tonen

Leidinggevenden hebben een bijzondere taak bij de verwerking van de schokkende gebeurtenissen. Indien nodig kan de taakbelasting van de betrokken professional tijdelijk beperkt worden. Een aantal taken kunnen collega’s opnemen.

‘De steun van de leidinggevende is belangrijk.’

De leidinggevende kan dicht bij de professional staan door begrip te tonen voor de manier waarop hij met de schok omgaat. Maar ook door sommige gebeurtenissen in de nasleep van een dramatische ontwikkeling pro-actief en concreet toe te lichten: ondervragingen door parket, inbeslagname dossiers, interne procedure van de organisatie… Verdere opvolgingsgesprekken worden snel en duidelijk ingepland.

Externe en interne zorg

Beroep kunnen doen op een externe trauma-expert, zoals een psycholoog of arbeidsgeneesheer, ondersteunt de betrokken professional. Door zelf keuzes te maken over de intensiteit en frequentie van het zorgaanbod krijgt hij weer vat op de eigen situatie. Het creëert kansen om betekenis te geven aan het gebeuren.

Dit veronderstelt een organisatiecultuur waarbinnen zorg voor de medewerker kan aangeboden worden, en waarin deze zorg mag aanvaard worden in plaats van snel over te gaan ‘tot de orde van de dag’. Externe zorg kan nooit een intern aanbod vervangen. Erkenning vinden in het gesprek met eigen collega’s blijft nodig en mag niet doorgeschoven worden naar externe zorgverleners.

Alert blijven

De principes van beschikbaarheid en bereikbaarheid van professionele zorg zijn cruciaal, zowel in de eerste uren na het drama als op langere termijn. Want post-traumatische stress toont zich niet meteen na de schok. Vaak komen trauma’s veel later tot uiting.

‘Vaak komen trauma’s veel later tot uiting.’

Mensen moeten eerst bekomen van de schok. Vaak zijn het triggers in andere gezinsbegeleidingen die op latere momenten het onverwerkte trauma bij de hulpverlener weer aan de oppervlakte brengen. De woorden die een ouder zegt, het gedrag van een jongere… Ook in de periode na de stormachtige dagen zijn contacten met mensen die vragen hoe het gaat, ondersteunend.

Nabespreking

Het kan in deze omstandigheden ondersteunend zijn om een debriefing of nabespreking te organiseren voor alle betrokken hulpverleners. Het uitwisselen van ervaringen kan de nodige loutering brengen. Dat helpt om de draad weer op te nemen.

Zo’n debriefing dient geleid te worden door een professional met expertise in zorg voor professionals. Hij kent het werkveld zonder er zelf in betrokken te zijn. Experten die met een hoge mate van professionaliteit de sessies met de groep van geschokte, mogelijks getraumatiseerde hulpverleners begeleiden, kunnen een groot verschil maken in het verwerkingsproces.

‘De debriefing wordt best kort na het gezinsdrama opgestart.’

Om voldoende preventief te zijn, wordt een debriefing best kort na het gezinsdrama opgestart. Anders wordt het ‘too little, too late’. De keuze om deel te nemen, mag niet berusten bij de betrokken professional zelf, maar wordt aangestuurd vanuit de leidinggevende van de organisatie. De betrokken professional kan vanuit de ervaring van de debriefing nadien voor zichzelf uitmaken welke zorgnoden hij nog heeft.

Pro-actief aanbod

Hulpverleners zijn zelden goede hulpvragers. In moeilijke situaties hebben ook zij nood aan zorg en ondersteuning. Schaamte, machocultuur, emotionele vluchtreacties of administratieve aanvragen mogen geen drempels zijn om de nodige stappen te zetten. Daarom moet er snel en pro-actief gewerkt worden. Een deskundige stelt zijn aanbod voor aan de betrokken hulpverlener, vanuit de verwachting dat er ook wordt op ingegaan.

‘Hulpverleners zijn zelden goede hulpvragers.’

Ook het team van de hulpverlener heeft aandacht en ondersteuning nodig. Collega’s delen vaak mee in de shock van het moment. Iedereen is aangedaan over de dramatische afloop, iedereen realiseert zich dat gelijkaardige gezinssituaties fataal kunnen aflopen. Slachtofferbejegening moet dus inzetbaar zijn voor collega’s van de betrokken professionals.

Juridische nasleep

In de juridische nasleep van een gezinsdrama spelen twee aspecten een belangrijke rol: het onderzoek ten aanzien van het gezin en het onderzoek naar schuldig verzuim vanwege de betrokken professionals.

Een onderzoek dat volgt op een gezinsdrama komt voor alle nabestaanden vreemd over. Het gezinsdrama is gebeurd, het onderzoek komt dus altijd te laat.

Toch is het voor de emotionele verwerking van de betrokken professional cruciaal iets te horen over de inhoudelijke bevindingen uit het onderzoek. Want het gaat over een gezin waarop de hulpverlener intensief betrokken is. Hij wil dus ook weten welke justitiële beslissingen genomen werden: plaatsing, veroordeling, internering… Achteraf alles in de krant moeten vernemen, versterkt het gevoel van machteloosheid en ongeloof in gerechtelijke procedures.

Alle stappen noteren

Vaak willen professionals zich in de nasleep van het gezinsdrama verantwoorden voor de beslissingen die ze namen doorheen de begeleiding van het gezin. Vanuit dat perspectief is het aangewezen om elke stap die gezet wordt altijd en meteen in het dossier te noteren. Het gaat dan ook over de contacten met andere hulpverleners, de jeugdrechtbank… Dit geeft de mogelijkheid om aan overlevende familieleden bij inzage in het dossier te tonen dat er heel wat stappen werden gezet in de zorg, ook al waren die niet altijd zichtbaar.

‘Oude wonden kunnen opengereten worden.’

Bovendien helpen die feitelijke gegevens de professional om zich te verantwoorden bij verder onderzoek naar schuldig verzuim. Het noteren van alle stappen geldt in die zin ook als een verantwoording vooraf. Want een bijkomend strafrechtelijk proces op beschuldiging van schuldig verzuim is zonder meer dramatisch. Oude wonden kunnen opnieuw opengereten worden. Een goede juridische ondersteuning en begeleiding is hier onmisbaar.

Een verhaal van veerkracht

In de nasleep van een gezinsdrama staan professionals voor de moeilijke opdracht om ondanks deze uiterste vorm van onmacht verder te blijven werken voor de andere gezinnen die ze begeleiden.

Dat is een verhaal van veerkracht bij de professional en zijn team. Veerkracht heeft altijd betrekking op het brede systeem waar de betrokken hulpverlener deel van uitmaakt. Een steunend team dat luisterbereidheid en respect toont, ondersteunt de veerkracht van de collega en bevordert het herstelproces.

‘Een steunend team ondersteunt de veerkracht.’

Veerkracht impliceert ook de eigen vaardigheid om beroep te doen op het team of netwerk. Professionals met een beperkte veerkracht doen minder snel beroep op het eigen netwerk, terwijl ze dat net wel nodig hebben.

Daarom is het zinvol om binnen organisaties ‘hulpverleners at risk’ op de radar van het eigen team te zetten en er de nodige preventieve acties rond op te zetten. Die detectie van kwetsbare flanken bij de organisatie en haar medewerkers wijst de weg naar versterking van die veerkracht die nodig is bij het werken met kwetsbare cliënten.

Vormingsmomenten

Het structureel inbouwen van vormings- en intervisiemomenten in het omgaan met verontrustende signalen van familiaal geweld, versterkt de draagkracht van professionals. Opleiding in crisiscommunicatie en opvang van geschokte professionals is nodig. Dat helpt om na zo’n dramatische gebeurtenissen het overleg binnen het team snel, intensief en professioneel op te nemen.

‘Opleiding in crisiscommunicatie is nodig.’

Dat gaat niet alleen over het opbouwen van specifieke expertise over traumatisering. Over de impact van dergelijke drama’s in team praten op niet-crisismomenten, creëert vertrouwdheid en openheid. Het verlaagt de drempel om zorg en ondersteuning toe te laten wanneer dat nodig is.

Gedeelde doel

Alle gezinsdrama’s voorkomen, is jammer genoeg niet realistisch. Welke preventieve en hulpverlenende systemen we ook realiseren, ze zullen nooit helemaal sluitend zijn.

Dat ontslaat ons niet van de opdracht om grondig na te denken over hoe we na een gezinsdrama optimale nazorg kunnen aanbieden. Het is cruciaal dat iedereen – hulpverleners, politie, gerecht, nabestaande ouder, nabestaande kinderen – in gesprek gaat met elkaar. Het gedeelde doel is om samen een helend perspectief op de toekomst uit te werken.

Audit trekt lessen

Uit elk drama kunnen we lessen trekken. Die openheid is niet evident in een context waar vele betrokkenen met de vinger gewezen worden. Toch moeten we een helder zicht krijgen op signalen die onbeantwoord bleven, op interventies die op het foute spoor zaten. Vandaar dat na elk gezinsdrama een uitgebreide analyse moet volgen.

‘Een audit helpt een volgend gezinsdrama te voorkomen’

Zo’n auditproces verloopt altijd vanuit een preventief oogpunt, nooit vanuit een strafrechtelijk. Het zorgproces wordt uitgebreid geanalyseerd. We willen weten wat we verder kunnen verfijnen, verbeteren, bijsturen in complexe situaties van verontrusting. Op die manier levert elke audit informatie op die een volgend gezinsdrama helpt te voorkomen.