‘De psychiatrie wordt resort voor mild depressieve mensen’

Werner Peinen (afdelingsverantwoordelijke): “De Vallei is een afdeling van psychiatrisch ziekenhuis Bethaniënhuis. Wij bieden langdurige zorg aan veertig mensen met complexe psychiatrische problemen. We hebben hier zowel jonge mensen die nog niet zo lang in het circuit zitten als oudere mensen die hier heel hun leven verblijven.”

‘Hier worden ze minder geconfronteerd met hun excentriek zijn.’

“Ze dragen een complex kluwen van ernstige psychische problemen met zich mee. Het zijn kleurrijke figuren. Ze zijn zo excentriek dat ze in de samenleving moeilijk aansluiting vinden. Soms proberen ze de stap te zetten om alleen te wonen, maar vaak lukt dat niet.”

Stef Joos (psycholoog): “Mensen die zo afwijkend zijn dat de maatschappij daar geen blijf mee weet, vinden hier een thuis. Binnenshuis worden ze minder hard geconfronteerd met hun excentriek zijn. Hier wonen, zorgt voor rust. Zodra ze buiten wonen en aansluiting beginnen zoeken, ervaren ze snel dat het moeilijk is om die te vinden. Die confrontatie met hun grenzen en die van de samenleving, maakt hen rusteloos.”

Stef: “Ten dele. Ik werk in die thuiszorg. We begeleiden er mensen die minstens even ziek zijn als wie hier in De Vallei verblijft. Waar ligt het verschil? Hun verlangen om buiten te wonen, is zo groot dat ze bereid zijn om daar alle gevolgen van te dragen: eenzaamheid, uitsluiting en armoede. We komen over de vloer bij mensen die het niet redden. Toch moet je hen geen verblijf in het ziekenhuis voorstellen. De enorme inspanningen die zij leveren om met hun waanzin te leven, vind ik ontroerend mooi. Maar evenzeer is het fantastisch hoe teams en patiënten ook hier, in het ziekenhuis, samen zoeken naar haalbare vormen van samenleven. Beide moeten mogelijk zijn.”

Stef: “Hoe tevreden is iemand met zijn lot als bijzonder ziek en excentriek. Waar moet iemand wonen? Welke activiteiten moet iemand ondernemen? Dat hangt af van waar hij vrede mee kan nemen. Dat is voor mij bepalend. Het is onze taak dat keuzeproces goed te begeleiden. Soms duurt het jaren vooraleer je begrijpt wat iemand wil. Hier verblijft een patiënte die ik ondertussen 25 jaar ken. Tien jaar lang zat ik wekelijks even naast haar. Ze zei geen woord. Ze werd angstig zodra ik dichterbij kwam. Intussen kan ik met haar praten en peilen naar haar verlangens. Maar dat vergt dus veel tijd en geduld. Vanuit mijn werkpraktijk kijk ik met grote ogen naar beleidsverantwoordelijken die in Brussel beslissen om hier de opnameduur te begrenzen tot een jaar. Die ambitie staat haaks op onze realiteit.”

De overheid zet jullie onder druk om het over een andere boeg te gooien?

Stef: “Vroeger zeiden we tegen patiënten dat we voor hen zouden zorgen tot aan hun dood. Dat betekende niet noodzakelijk dat ze heel die periode hier verbleven. Maar dit ziekenhuis engageerde zich voor hen. Vandaag wil de overheid komaf maken met zo’n langdurige psychiatrische zorg. Iedereen moet buiten de psychiatrie kunnen overleven. Maar voor sommigen is dat te hoog gegrepen.”

Werner: “De meeste andere ziekenhuizen bouwen dit soort van werkingen af. Zij laten patiënten uitzwermen. Patiënten komen nu vanuit heel Vlaanderen bij ons terecht. Wij zijn nog een van de weinige ziekenhuizen die langdurige psychiatrische zorg aanbieden. We mogen best fier zijn op die noodzakelijke tegendraadsheid.”

Lees ook

Woonzorgcentrum met tonnen gezond verstand

Werner: “De visie om zorg middenin de samenleving te ontplooien, is prima. Alleen stellen we vast dat meer langdurige residentiële zorg, die dus ook noodzakelijk is, daar de dupe van is. De overheid investeert in vermaatschappelijking en ambulante zorg door residentiële bedden af te bouwen. Budgettaire schaarste wordt herverdeeld. En dat gaat ten koste van de kwetsbare mensen waarmee wij werken.”

Stef: “Het probleem van onze geestelijke gezondheidszorg is niet zozeer dat de meest kwetsbare en zieke mensen te lang opgenomen worden. Het probleem is ook dat men te veel mensen opneemt die nauwelijks iets mankeren. De psychiatrie dreigt een resort te worden voor mild depressieve mensen. Dat maakt me kwaad. Die tendens manifesteert zich momenteel in de meeste ziekenhuizen, precies omdat de overheid inzet op korte opnames. En dus is het verleidelijk voor ziekenhuizen om de groep op te nemen waarmee je dat het best kan realiseren.”

Stef: “De bomen groeien niet tot in de hemel. Toch maken mensen met lichte problemen nu gebruik van behoorlijk zware zorg. Dat klopt niet. Prima dat men mobiele teams wil inzetten. Maar om die op te zetten, moet je eerst ergens vijftig bedden opdoeken. Het lijkt me logisch dat je die gaat zoeken op plaatsen waar de minst zieke mensen verblijven. Maar het omgekeerde gebeurt: men snoeit waar de meest zieke mensen verblijven. Nochtans is dat wel de groep waarvoor psychiatrische ziekenhuizen bedoeld zijn.”

Stef: “Onze samenleving zit niet te wachten op deze groep patiënten. Mensen sluiten hun ogen voor de ziekte van hun medemens. Veel mensen die ik begeleid in de thuiszorg, zijn eenzaam en leven in armoede. Je kan maar weinig doen als je geen geld hebt: je kan niet naar de cinema, je kan geen pintje gaan drinken. En ook openbaar vervoer kost geld. Je kan eenzaamheid maar bestrijden door ook armoede te bestrijden.”

‘Men snoeit waar de meest zieke mensen verblijven. Nochtans is dat wel de groep waarvoor psychiatrische ziekenhuizen bedoeld zijn.’

Werner: “Bovendien dragen onze mensen het zware etiket van psychiatrische patiënt. Dan ontstaan perfide mechanismen. De tegemoetkoming die deze mensen krijgen, is gebaseerd op hun zelfredzaamheid. Hoe minder ze kunnen, hoe meer ze krijgen. Meestal proberen onze mensen dapper te bewijzen dat ze nog behoorlijk zelfstandig functioneren. Zij worden daarvoor afgestraft.”

“De samenleving trekt momenteel hard aan de kar van herstel. Mensen moeten naar buiten treden. Maar wie dat doet, wordt daarvoor gestraft. Want wie zijn plan kan trekken, heeft geen financiële ondersteuning meer nodig. Het gevolg: deze mensen overleven in diepe armoede en eenzaamheid. Onder de noemer van vermaatschappelijking hebben ze zich dan zogezegd succesvol genesteld in de samenleving. Maar niets is minder waar. De miserie waarin ze leven, is schrijnend.”

Dus moet ambulante zorg ook sleutelen aan warme netwerken voor deze mensen. Ambulante zorg is ook buurtzorg?

Stef: “Dat doen we ook. Wij hebben bijvoorbeeld op geregelde tijdstippen overleg met winkeliers in de buurt. Dat loopt vrij vlot zolang het over de situatie van één patiënt gaat. Is er een conflict tussen een apotheker en een patiënt, dan krijg je dat makkelijk opgelost. Maar vanaf het moment je een meer algemene attitudeverandering wil, is dat een ander paar mouwen. We vinden het moeilijk om normaal te doen tegen excentrieke mensen.”

Stef: “Wij hebben geregeld contact met elkaar. Wij zijn op dezelfde terreinen actief, vanuit dezelfde invalshoeken. Alleen gebruiken we daarvoor onze eigen termen. We zeggen soms al schertsend dat we eens in elkaars dienst moeten werken: hij hier en ik ginder. Ik klop hier al twintig jaar op dezelfde nagels en dan word je een zagevent. Een ander hoofd en nieuwe woorden kunnen een frisse wind doen waaien. Toch zijn er ook verschillen. Het stedelijke Gent is heel wat anders dan het landelijke Zoersel. Kwartiermaken is makkelijker in de stad. Het aanbod aan ondersteuning is er veel rijker: CAW, ontmoetingshuizen, stedelijke diensten, straathoekwerkers… In Zoersel moeten we het stellen met de krantenwinkel en het café op de hoek. Maar ook met die mensen gaan we aan de slag. Dat is onze manier van kwartiermaken.”

Lees ook

Kwartiermakers verleggen grenzen ggz

Werner: “Het domste wat je in langdurige zorg kan doen, is mensen die zich nog iets aantrekken van deze mensen wegjagen. De familie is een belangrijk onderdeel van het patiëntsysteem. Ze zijn hier altijd welkom. We nodigen ze uit om samen met ons dingen te doen. Zo organiseert een familie hier jaarlijks een verjaardagsfeest. Of een zus van een patiënt houdt hier maandelijks een schildersatelier. Toch is zo’n stap niet voor iedereen vanzelfsprekend. Sommige familieleden ervaren een enorme drempel, alleen al bijvoorbeeld om het lawaai dat hier soms heerst. Soms willen patiënten geen contact meer met hun familie. Dan proberen we vastgeroeste conflicten eerst weg te masseren.”

Stef: “Dat is het DNA van dit ziekenhuis. Ik begon mijn loopbaan in het Universitair Psychiatrisch Ziekenhuis van Kortenberg. Ook daar verbleven zeer zieke mensen. De zorg die ze kregen, verliep zeer gestuurd en volgens academische principes. Niks mis mee, maar ook die benadering botst op grenzen. Met sommige patiënten zaten ze vast: elke behandeling of resocialisatieplan ging de mist in. Vaak werden dan de woorden gesproken: ‘Anders moeten we hem naar Zoersel sturen.’ Daar zat geen denigrerende toon onder. Integendeel, er was verwondering over het feit dat men hier met deze mensen toch nog iets kon verwezenlijken. Dat is de reden waarom ik hier werk. Ik vond dat een heel uitdagende gedachte. In dit ziekenhuis kan je creatief zijn, je eigen weg zoeken, buiten de lijnen kleuren.”

‘Je moet veel dingen durven loslaten.’

Werner: “Dat is niet iedereen gegeven. Om creatieve zorg te bieden, heb je veel vaardigheden nodig. Je moet dingen durven loslaten en met vertrouwen het vervolg afwachten. Je mag niet verkrampen of angstig worden omdat je iets doet dat niet volgens de regeltjes verloopt. Toch komen er voortdurend regels, formulieren en registraties bij. Soms is dat nodig. Maar hoe meer je wil controleren en in hokjes steken, hoe moeilijker het wordt om als hulpverlener buiten de lijntjes te kleuren omdat je buikgevoel zegt dat op dat moment nodig is.”

Werner: “Medewerkers moeten het gevoel krijgen dat ze dingen mogen proberen, zonder achteraf het risico te lopen te worden afgestraft. Zo stimuleer je het buiten de lijnen kleuren. Neem iemand die dreigend en agressief is. Opsluiten heeft meestal weinig zin, dat weten we. Stel dat zo’n patiënt woedend het ziekenhuis verlaat dan ga je hem niet tegenhouden. Je gaat ervan uit dat hij een wandeling in het bos maakt en rustig terugkeert. Maar misschien loopt het toch mis. Op zo’n moment neem je als hulpverlener een risico. Kan je dat niet aanvaarden, dan is dit werk niet vol te houden.”

Stef: “Er zijn maar weinig ziekenhuizen waar patiënten ’s nachts mosselen mogen klaarmaken. Hier kan dat. Dat klinkt misschien onnozel, maar daar gaat het wel over. En ik weet: het is onveilig, er is op dat moment weinig toezicht, ’s nachts moet je slapen… Maar toch moeten nachtverpleegkundigen leren dat hier niks mis mee is. Ze verwachten nochtans een slapende afdeling. Hier kan het zijn dat de afdeling herleeft zodra ze aan hun nachtshift beginnen. Een teamverantwoordelijke moet dat borgen. En ook een directie mag niet bang zijn. Dat zijn allemaal processen die elkaar versterken.”

Werner: “Soms zijn we overdreven nostalgisch. Vroeger zou het allemaal beter geweest zijn: psychiaters en verzorgenden namen eenzame patiënten mee naar huis. Maar dat soort engagement is er nog altijd. Collega’s pikken op zondagmorgen patiënten op, bijvoorbeeld om te kiezen voor de gemeenteraad in hun dorp.”

Stef: “Psychiatrie gaat over dat engagement om met elkaar in relatie te gaan. Die relaties en dat wederzijds vertrouwen maken dingen mogelijk, ook op moeilijke momenten. Zo raakte ik als leidinggevende verzeild in een situatie van zware agressie. Toen ik de verpleegpost binnenstapte, hoopte ik dat mijn relatie met de cliënt zou volstaan om de zaak te ontmijnen. Maar je rekent op iets waarvan je niet zeker kan zijn.”

Stef: “We hebben gekozen om ons werk te tonen door verhalen te vertellen. Eigen aan langdurige zorg is dat we vertrekken vanuit ontmoetingen met mensen en de verhalen die daar uitgroeien. We willen ons niet verantwoorden en willen niet om ons heen schoppen. Het boek heeft geen besluit, laat staan dat we beleidsaanbevelingen zouden doen. Dat is dubbel, want natuurlijk zijn we ervan overtuigd dat ons waardevol werk beschermd moet worden. Ik ben zo vergroeid met dit werk dat ik me maar moeilijk kan voorstellen dat de langdurige zorg niet meer bestaat. Zeker voor de mensen die er nu verblijven. Waar moeten die naar toe?”

‘Psychiatrie gaat over in relatie gaan met elkaar.’

Werner: “Het boek straalt kracht uit, niet in het minst omdat we patiënten hebben betrokken. Via authentieke getuigenissen, gedichten en tekeningen grijpen we alle kansen om onze patiënten te tonen zoals ze zijn. Zo maken we aan de buitenwereld duidelijk wat wij en zij hier doen. Patiënten en hulpverleners herkennen zich in de verhalen en tekeningen uit het boek. Ze zijn verheugd dat ze nu eindelijk aan familieleden of vrienden kunnen tonen hoe het hier op de afdeling in zijn werk gaat.”