Partnergeweld bij ouderen: een onzichtbaar probleem

Partnergeweld bij ouderen

Dit najaar reageerde Frankrijk geschokt op het strafrechtelijk proces tegen Dominique P. Deze 71-jarige Fransman drogeerde jarenlang zijn echtgenote om haar vervolgens niet alleen zelf te misbruiken maar ook door tientallen andere mannen te laten verkrachten.

‘Ook onder ouderen komt partnergeweld voor.’

Deze zaak heeft het debat over seksueel geweld opnieuw op scherp gezet. Helaas gingen door de uniciteit en de bijhorende sensationele aard van deze zaak de debatten en berichtgeving voorbij aan een bredere en nog al te vaak vergeten realiteit: ook onder ouderen komt partnergeweld voor.

Als we het over partnergeweld hebben, denken we vaak onbewust aan jongere of middelbare leeftijdsgroepen. Maar ouderen kunnen net zo goed slachtoffer zijn van fysiek, psychisch, economisch en/of seksueel geweld binnen hun relatie. De dynamiek van geweld bij oudere koppels verschilt soms van die in jongere relaties, maar het leed en de impact zijn niet minder ernstig.

De cijfers

In 2023 werden in Vlaanderen 1.584 gevallen van geweld tegen ouderen (60-plussers) door een vertrouwenspersoon geregistreerd, wat neerkomt op meer dan dertig meldingen per week. Hiervan ging het in 666 gevallen specifiek om partnergeweld tussen 60-plussers.

Dit is echter het topje van de ijsberg. Veel ouderen, hun naasten en zelfs hulpverleners vinden het lastig om geweld bespreekbaar te maken of tijdig te herkennen. Dit grote taboe en het ontbreken van een gecentraliseerde registratie maken het dan ook erg moeilijk om een volledig beeld te krijgen van het probleem.

Ook in het buitenland worstelt men met de identificatie en registratie van partnergeweld bij ouderen. Internationale cijfers variëren dan ook sterk, gaande van ongeveer 1 procent tot zelfs 55 procent, onder meer afhankelijk van de wijze van registratie, het land, de geweldsvorm, de periode die men bevraagt en de leeftijd van de bevraagden. Ondanks de beperkingen van de beschikbare datasets, tonen deze studies duidelijk aan dat intiem partnergeweld geen leeftijdsgrenzen kent.Gerino, E., e.a. (2018), ‘Intimate Partner Violence in the Golden Age: Systematic Review of Risk and Protective Factors’, Frontiers in Psychology, Sep 4, 9:1595; Pathak, N, Dhairyawan, R. & Tariq, S. (2019), ‘The experience of intimate partner violence among older women: A narrative review’, Maturitas, 121, 63-71.

Complex

Partnergeweld bij ouderen kan een voortzetting zijn van een langdurig patroon tussen partners dat al jaren bestaat, maar kan net zo goed pas op latere leeftijd ontstaan.

‘Stressfactoren kunnen leiden tot een escalatie van spanningen.’

Een belangrijke oorzaak dat partnergeweld soms op latere leeftijd ontstaat, zijn de veranderende levensomstandigheden van ouderen. Stressfactoren, zoals cognitieve achteruitgang van de partner of de druk van mantelzorg, kunnen leiden tot een escalatie van spanningen. Er is daarbij niet altijd sprake van kwaadwillig opzet, waarbij men de intentie heeft om de andere persoon daadwerkelijk te schaden. In de praktijk zien we juist vaak dat gewelddadig handelen ontstaat vanuit een onvermogen om met de situatie om te gaan.

Net als bij partnergeweld bij jongere koppels, kunnen verschillende dynamieken van geweld aan de orde zijn, variërend van intieme terreur – waarbij één partner systematisch geweld pleegt – tot wederzijds geweld, waarbij beide partners elkaar geweld aandoen.

Niet één oorzaak

Partnergeweld heeft nooit één oorzaak, maar is het resultaat van een complexe interactie tussen risicofactoren. Denk onder meer aan omgevingsfactoren zoals een tekort aan privacy, financiële stress en sociale isolatie. Ook individuele factoren zoals eerder slachtofferschap, een verslavingsproblematiek of depressie kunnen een rol spelen.Gerino, E., e.a. (2018), ‘Intimate Partner Violence in the Golden Age: Systematic Review of Risk and Protective Factors’, Frontiers in Psychology, Sep 4, 9:1595.

‘Partnergeweld heeft nooit één oorzaak.’

Kenmerkend voor partnergeweld bij ouderen is de relatie tussen cognitieve beperkingen, lichamelijke beperkingen en intiem partnergeweld.Altman, T. J. (2017), ‘A crime at any age: intimate partner abuse in late life’, Calif. Law Rev. 105, 1543–1565; Miszkurka, M., Steensma, C. and Phillips, S. P. (2016), ‘Correlates of partner and family violence among older Canadians: a life-course approach’, Health Promotion and Chronic Disease Prevention in Canada, 36(3), 45-53.Een voorbeeld is de situatie waarbij de ene partner een onvermogen ervaart om met de dementie van de andere partner om te gaan en in de zorg van deze partner grensoverschrijdend gedrag stelt.

Arlette en Roger

Arlette (79) en Roger (82) zijn 55 jaar getrouwd.Dit is een echte maar geanonimiseerde getuigenis. Beide namen zijn fictief.In 2000 werd bij Arlette de diagnose van Alzheimer gesteld. De laatste tijd gaat Arlette sterk achteruit: ze is zeer slecht ter been en spreken in zinnen lukt bijna niet meer. Ze is ook zeer onrustig en maakt Roger elke nacht wakker.

Voor Roger wordt de zorg heel zwaar: het is al heel lang geleden dat hij ’s nachts kon doorslapen, het volledige huishouden is zijn taak en overdag heeft Arlette hem ook constant nodig. Roger gaat soms heel ruw met zijn vrouw om: hij snauwt haar af en duwt haar ruw in de zetel.

‘Roger gaat soms heel ruw met zijn vrouw om: hij snauwt haar af en duwt haar ruw in de zetel.’

Zoals het voorbeeld van Arlette en Roger aangeeft: partnergeweld onder ouderen is niet onschuldig. Het heeft ernstige gevolgen voor de lichamelijke, geestelijke en seksuele gezondheid van mensen, voor hun financiën en sociaal welzijn. Voorbeelden van deze gevolgen zijn lichamelijke verwondingen, slaapproblemen, depressie, angst, cognitieve achteruitgang, middelenmisbruik, financiële schade en ongewilde plaatsing in een woonzorgcentrum.

Bovendien kan herstel bij ouderen langer duren. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat slachtofferschap bij ouderen gepaard gaat met een verhoogd gebruik van onze gezondheidszorg. In extreme gevallen kan het geweld ook dodelijk van aard zijn. Brits onderzoek stelde bijvoorbeeld vast dat in 46 procent van de moorden op ouderen die intrafamiliaal van aard waren, de partner of ex-partner de pleger was.

Een onzichtbaar probleem dat in stilte doorwoekert

Bij partnergeweld tussen ouderen spelen vaak nog andere problemen mee die de onderlinge conflicten vergroten: financiële zorgen, gezondheidsproblemen, dementie en verslaving. Maar deze problemen maken tegelijk het grensoverschrijdende en gewelddadige gedrag minder zichtbaar, daar de aandacht van hulpverleners, familie, vrienden en kennissen veelal op deze meer zichtbare problemen wordt gericht.

‘Mensen vinden het moeilijk om over partnergeweld te praten of hulp te vragen.’

Het Vlaams Ondersteuningscentrum Ouderen(mis)behandeling (VLOCO) is het rechtstreekse aanspreekpunt voor professionals die met de problematiek van ouderenmishandeling, en dus ook partnergeweld bij ouderen, geconfronteerd worden.

VLOCO observeert vaak dat beide partners een rol spelen in de spanningen, de ruzies en het gewelddadige gedrag. Net zoals bij andere vormen van ouderenmis(be)handeling vinden mensen het ook bij partnergeweld moeilijk om erover te praten of hulp te vragen. Er is schaamte en angst voor de problemen die mee aan de grondslag liggen van het geweld, maar ook voor het eigen gedrag en aandeel in de dynamiek of voor de mogelijke gevolgen bij ingrijpen.

Praten

Praten helpt het taboe te doorbreken. Maar laat dat nu juist zo moeilijk zijn. Ouderen die zelf te maken krijgen met ouderenmis(be)handeling ervaren vaak heel wat drempels om de situatie bespreekbaar te maken en te melden. VLOCO stelt vast dat bijna de helft van de ouderen er nooit over praat met vrienden of familie, en het ook niet meldt bij een officiële instantie.

‘Oudere mensen ervaren loyaliteitsgevoelens ten aanzien van de pleger, die meestal hun enige vertrouwenspersoon is.’

Vaak denken deze ouderen dat erover praten niet helpt, hebben ze in het verleden nooit geleerd om over privézaken te praten en weten ze niet bij wie ze hiervoor terechtkunnen. Bovendien ervaren ze loyaliteitsgevoelens ten aanzien van de pleger, die meestal hun belangrijkste of enige vertrouwenspersoon is. Ook kan het geweld moeilijk bespreekbaar zijn binnen de familie, waardoor de ouderen soms geïsoleerd raken en in stilte lijden.

Moeilijk te herkennen

Een andere reden waarom partnergeweld bij ouderen onder de radar blijft, is dat het vaak moeilijk herkenbaar is voor de omgeving, ook voor sociale professionals.

Lees ook

Ouderenmishandeling: ‘De mantel der liefde houdt veel miserie buiten beeld’

Zo kunnen fysieke en mentale gezondheidsproblemen de onderlinge dynamieken tussen partners zodanig beïnvloeden dat het onderscheid tussen zorg en dwang minder duidelijk wordt. Voor professionals ligt hier een belangrijke uitdaging. Ze moeten beseffen dat partnergeweld ook voorkomt bij ouderen. Dit vraagt om een open houding en de nodige waakzaamheid bij het werken met ouderen.

Lea en Yvan

De ruzies en spanningen tussen Lea (86) en Yvan (88)Dit is een echte maar geanonimiseerde getuigenis. Beide namen zijn fictief.zijn geen uitzondering, zeker als Yvan naar het café gaat. De politie werd al verschillende keren opgebeld om de gemoederen te bedaren.

‘Yvan vindt dat zijn vrouw het huishouden moet doen, terwijl dit Lea fysiek niet meer lukt.’

Yvan vindt dat zijn vrouw het huishouden moet doen, terwijl dit Lea fysiek niet meer lukt. Ze vergeet vaak dingen en dan wordt Yvan boos. Lea beseft dat ze veel vergeet en vindt dit zelf lastig, ze begrijpt dan ook waarom Yvan zo boos wordt. De verwondingen die Yvan aanbrengt, minimaliseert ze.

Hun zoon vindt dat Lea naar een woonzorgcentrum moet, maar Yvan weigert dit. De zoon heeft al enkele malen getracht zijn moeder aan te sporen naar de politie te gaan, maar zonder resultaat. Lea geeft telkens aan dat ze niet zonder Yvan kan, dat hij de enige is die er voor haar is en dat ze een woonzorgcentrum niet kan betalen.

Wie kan helpen?

Gelukkig kunnen Lea en Yvan, en Arlette en Roger wel geholpen worden. Er zijn in Vlaanderen hulplijnen en ondersteunende netwerken waar zowel professionals als burgers terechtkunnen.

Lees ook

‘Psychosociale problemen van ouderen worden onderschat’

Professionals kunnen bij VLOCO terecht voor informatie, vorming, consult, ondersteuning en deskundigheidsbevordering. Slachtoffers, omstaanders en plegers kunnen terecht bij hulplijn 1712. Deze anonieme en gratis hulplijn biedt telefonisch, via chat, of per e-mail psychosociale ondersteuning aan iedere burger die vragen heeft over situaties van geweld, misbruik en mishandeling.

Deze twee laagdrempelige diensten willen ervoor zorgen dat partnergeweld op oudere leeftijd bespreekbaar wordt en dat betrokkenen de hulp krijgen die ze nodig hebben. Concreet wordt met de contactnemer de situatie in kaart gebracht: wat merkt men op, wie is betrokken en wat zou de volgende stap kunnen zijn om de situatie te verbeteren en de nodige veiligheid te installeren. Er wordt zeker ook overlopen welke diensten of organisaties, zoals een CAW (Centrum Algemeen Welzijnswerk) van betekenis kunnen zijn.

Tijd voor actie

Partnergeweld onder ouderen is geen geïsoleerd probleem. Als samenleving moeten we ons bewust zijn van deze realiteit en actie ondernemen om ouderen te beschermen. De vergrijzing van de bevolking vergroot de urgentie om dit probleem ten gronde aan te pakken.

‘Iedereen die met ouderen in contact komt, moet zich mee verantwoordelijk voelen.’

Iedereen die met ouderen in contact komt, moet zich mee verantwoordelijk voelen. Sociale professionals hebben nog een extra verantwoordelijkheid. Zij moeten weten welke signalen belangrijk zijn, hoe ze moeten reageren bij een verontrusting en naar wie ze kunnen doorverwijzen. Dit is hoognodig om identificatie, interventie en preventie mogelijk te maken. Multidisciplinair samenwerken en een gedeelte verantwoordelijkheid over diensten heen moet vanzelfsprekend zijn.

Sociale professionals kunnen helpen het taboe te doorbreken door misbruik en gewelddadig gedrag te signaleren, slachtoffers te ondersteunen en met de mensen die het gedrag stellen aan de slag te gaan. Laten we er samen voor zorgen dat partnergeweld onder ouderen niet langer in de schaduw blijft bestaan, maar de aandacht krijgt die het verdient.